بررسی عوامل مهم تخریب آثار تاریخی ثبت جهانی تخت جمشید

مقدمه :

محوطه میراث جهانی تخت جمشید با بیش از 2500 سال قدمت و بیش از 125000 متر مربع وسعت یکی از کم نظیرترین محوطه های سنگی باقی مانده از دوره هخامنشیان در خاورمیانه و جهان می‌باشد . این محوطه دارای کاخ های زیادی است که برای ساخت آن از مصالح متنوعی مانند سنگ ، خشت ، آجر ، چوب و فلز استفاده کرده اند . با استناد به    لوح های قدیمی هخامنشیان برای ساخت این بنا از استاد کاران و هم چنین مصالح گوناگونی ازکشورهای مختلف کمک گرفته شده است .

بنا به دلایل نا مشخصی این محوطه در حدود 330 قبل از میلاد با آتش سوزی مهیبی ویران شد و پس از آن خرابه های بر جای مانده به مرور زمان زیرخاک مدفون شدند ، تا اینکه در سال 1931 میلادی مجوزهای لازم جهت کاوش اصولی در تخت جمشید توسط پروفسور ا رنست هرتسفلد اخذ شد و تیم کاوش کار حفاری در این محوطه را آغاز        کردند .

بخش های زیادی ازبقایای این مرکز آیینی هخامنشیان بر روی زمین مشخص بوده و بخش هایی نیز توسط سیلاب ها و حرکت گل و لای به درون محوطه مدفون شده است . آنچه مسلم است با مقایسه بقایای مدفون شده و آثار بجای مانده بر روی سطح می توان شدت تخریب و فرسایش در آثار به جای مانده بر روی سطح را بررسی کرد .

پس از ویران شدن کاخ ها و از بین رفتن سقف کاخ ها ، ستون ها و جرزها و تزئینات موجود در کاخ ها در مقابل محیط باز و در معرض آفتاب ، باد و باران و سرما و گرما قرار گرفت که این عامل در طول زمان تاثیر زیادی بر روی ساختار سنگ ها گذاشت .

در عصر حاضر وجود عوامل مختلف باعث شده است ،  روند فرسایش سرعت بیشتری پیدا کند که بصورت اجمالی برخی از این عوامل را بیان می کنیم :

 1ـ عوامل طبیعی :

همانطور که قبلاً هم ذکر شد با گذشت زمان و با بالا رفتن عمر سنگ ها عوامل مخرب محیطی تاثیرات بیشتری بر روی روند فرسایش می گذارند ،  اشعه های ماورا بنفش و مادون قرمز موجود در نور خورشید سرما و گرماهای شدید در محوطه، بارانهای شدید ، بارش برف و تگرگ و وزش باد و لرزش های زمین لحظه به لحظه سرعت فرسایش را بالا می برند .

2 ـ عوامل بیولوژیک و میکرو ارگانیزم ها :

حشرات ، پرندگان ، گل سنگ ها و گیاهان از جمله عوامل بیولوژیک هستند که از طرق مختلف به آثار صدمه می‌زنند. حشرات وپرند‌گان با لانه سازی و باقی ماندن فضولات خود دربین و روی سنگ ها ، گلسنگ ها با رشد بر روی سطوح سنگی و خوردگی آن و گیاهان با رشد در بین سنگ ها جزء عوامل مخرب و تاثیر گذار در این محوطه تاریخی می باشند .

3 ـ عوامل شیمیایی :

با صنعتی شدن جلگه مرودشت و روند رو به رشد کارخانه های مختلف مانند پتروشیمی ، کارخانه قند ، واحدهای کوچک رزین سازی و تولید لوله های pvc و دیگر کارخانجات که دارای آلاینده های شیمیایی برای محوطه هستند ، تاثیرات مخرب شیمیایی بر روی َآثار تشدید می‌ شود.

با توجه به وزش بادهای این منطقه از غرب به شرق بیشتر این آلاینده‌ها به سمت منطقه تخت جمشید حرکت کرده وگاهی اوقات به صورت باران های اسیدی بر سنگ نگاره ها جاری شده و با توجه به نوع و جنس سنگ های آهکی باعث خوردگی آن می شوند. برخی کارشناسان اعتقاد دارند  ، وجود آلاینده های شیمیایی و غلظت بیش از حد عناصر مانند گاز SO2 در هوا علاوه بر تاثیر مستقیم از طریق باران های اسیدی بصورت غیر مستقیم نیز باعث تخریب سطوح سنگی  می شوند و آن بدین صورت است که برخی میکروارگانیسم ها  مانند گونه ای از گلسنگ ها با جذب این گاز رشد بیشتری کرده و تاثیر مخرب تری  را بر پیکره آثار سنگی وارد می کنند .

4 ـ عوامل انسانی :

انسان یکی از موثر ترین و شاید مهم ترین عوامل تخریب آثار تاریخی می باشد که خواسته یا نا خواسته آسیب ها و لطمات جبران ناپذیری به پیکره آثار تاریخی وارد         می نماید .

با روند رشد بازدید کننده در محوطه تاریخی تخت جمشید می توان آسیب های وارده را بصورت زیر دسته بندی کرد :

1-4- یادگار نویسی توسط اجسام سخت بر روی سنگ ها.

2-4- تماس دست بازدیدکنندگان با سطوح سنگی و برجای ماندن چربی دست بر سطح سنگ و انتقال مواد شیمیایی کرم ها و مواد های خوش بو کننده دیگر .

3-4- فرسایش پله و سطوح سنگی کف در گاه ها  توسط حرکت بازدیدکننده بر روی   آن ها.

4-4- ضربه زدن و بالا رفتن از قطعات سنگی مجموعه باعث صدمات جبران ناپذیری به آثار می‌شود که در بیشتر موارد باعث شکستگی قطعات فرسوده شده است .

نتیجه :

با  بررسی و مطالعات بیشتر می توان راهکارهایی در راه به حداقل رساندن  آسیب ها ی شیمیایی حاصل از توسعه صنعتی منطقه عرضه نمود .

جلگه مرودشت یکی از مهم ترین مناطق کشاورزی و صنعتی شمال فارس می باشد که به سبب حاصل خیزی و پر آبی منطقه فعالیت های اقتصادی زیادی در این منطقه در جریان است . وجود رودهای پرآب و زمین های حاصل خیز و آب و هوای مناسب باعث شده است که بیشترین محصول گندم از این منطقه برداشت شود .

اما توسعه بی رویه و نظارت نکردن مداوم از واحدهای صنعتی در این منطقه مشکلات زیادی را برای منطقه ایجاد کرده است که از جمله این مشکلات می توان به آلاینده های جوی اشاره نمود و به پساب های آلوده در رودخانه و به هم زدن اکوسیستم منطقه اشاره کرد . مشکلات ناشی از توسعه صنعتی علاوه بر تاثیر بر زمین های زراعی و زندگی مردم  و همچنین بر روی آثار سنگی تخت جمشید نیز تاثیر گذاشته است که در بخش آسیب شناسی مجموعه بصورت مختصر توضیح داده شد . آنچه مسلم است حفاظت از این اثر مهم یعنی تخت جمشید لازمه یک بسیج همگانی و همکاری سیستم های دولتی و شخصی  مختلف لازم است تا بصورت مستقیم و غیر مستقیم بتوان به راهکارهای مناسب دست پیدا کرد . انشا اله همگی با هم بتوانیم این آثار بی نظیر تاریخی و نمود تمدن ایران زمین را حفظ و نگهداری کنیم .

ناظم زارع

کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی

در مسیر رود کر شهرستان مرودشت

رود خانه کر- پل و بند های احداثی مسیر آن

«درجلگه مرکزی استان فارس سه آبریز یا دریاچه وجود دارد،که آب حوزه‌های اطراف را به این دریاچه ها می ریزند، این سه دریاچه شامل : 1 - دریاچه بختگان 2- دریاچه مهار لو 3- دریاچه پریشان.» می باشد.

دریاچه بختگان :

در 50 کیلومتری شرق شیراز واقع شده وبه نام دریاچه نی ریز هم شهرت دارد . مهم ترین رودی که به این دریاچه می‌ریزد رود کر است که از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشمه گرفته و ضمن دریافت شعباتی چند که معروف ترین آنها شعبه پلوار می‌باشد به سوی جنوب جریان می‌یابد. 

رود کر:

« این رود از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشه گرفته و پر آب‌ترین رود استان فارس می‌باشد که از آب آن در آبیاری زمین های زراعتی استفاده می‌شود . در محل قدیمی ایجاد سد در دوران هخامنشی بر روی این رود ،  سد خاکی درودزن با هسته رسی احداث شده که با گنجایش حدود یک میلیارد متر مکعب آب ذخیره قابل توجه‌ای از آب را در استان به وجود آورده و طغیان‌های فصلی رود را نیز تا حدودی مهار می کند .از این ذخیره قابل اطمینان در بخش کشاورزی ، صنایع و هم چنین تامین آب آشامیدنی شهر های شیراز و مرودشت بهره برداری می شود .

سد درودزن قادر به مهار کامل طغیان های فصلی نیست و مقادیر قابل توجه ای از آب ورودی به دریاچه سد از سر ریز آن خارج می شود . سد دیگری دربخش بالاتر آن و در فاصله 60 کیلومتری تنگ براق اقلید به نام سد ملاصدرا ساخته شده است . تا از سر ریز شدن آب های سد درودزن جلوگیری شود . رود کر دارای شاخه های متعددی می‌باشد و در نزدیکی مرودشت شعبه مهمی به نام پلوار (سیوند) را دریافت می‌نماید و پس از طی 270 کیلومتر به دریاچه بختگان و طشک می ریزد .»

 تاریخچه:

معماری آبی در مسیر رود خانه کر دارای پیشینه‌ای کهن و جالب توجه می باشد . آثار باقی مانده از دوهزار و پانصد سال پیش تا کنون (سد داریوش، و برده‌بریده) گواه توجه دیرینه به معماری آبی در مسیر این رودخانه همیشه جوشان است. دست یابی به این سئوال که پل سازی از چه زمانی و توسط چه کسانی آغاز شده مشکل است . ولی بدون شک انسان در هر دوره با هر وسیله ممکن ، مشکلات و موانع طبیعت را از سر راه خود برداشته است. «قطعاٌ از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جویبارها و رودخانه‌های کوچک از ابتدایی ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جوید می‌توان گفت که کار پل سازی آغاز شده است.» آثار باقی مانده در مسیر این رود کهن را می‌توان به صورت زیر بیان نمود .

همان طور که اشاره گردید،رودخانه کر دارای شاخه‌هایی است که همچون شاخه اصلی آن به صورت چهار فصل دارای آب است و از دیرباز تا کنون کانون توجه‌هات مردم بومی و حاکمان بوده است عمده‌ترین آثار باقی مانده در مسیر اصلی این رود کهن را می‌توان به صورت زیر معرفی نمود .

1-                    مجموعه آثار تاریخی سد داریوش/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

2-                    آثار تاریخی برده بریده/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

3-                    بقایای پل ابرج / اوائل دوره اسلامی.

4-                    پل خان /اوائل قرن یازدهم هجری شمسی.

5-                    مجموعه تاریخی بند امیر/ دوره آل بویه 365 هجری شمسی.

6-                    مجموعه تاریخی بند فیض آباد / دوره آل بویه.

7-                    مجموعه تاریخی بند تیلکان/ دوره آل بویه.

8-                    مجموعه تاریخی بند موان / دوره آل بویه.

9-                    مجموعه تاریخی بند حسن آباد / دوران آل بویه.

مجموعه آثار تاریخی سد داریوش :

 در باب معماری آبی ایران در دوران هخامنشی نکته‌های بسیار ارزنده ای وجود دارد که متأسفانه تاکنون توجه خاصی به آن نگردیده است . مجموعه تاریخی سد داریوش که در شمال غربی جلگه مرودشت واقع شده است و علاوه بر ایفای نقش پل ، عملکرد مهار آب و هدایت آن به مسیرهای مورد نظر در آن زمان را نیز انجام می‌داده، امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عمل کرد‌، زمان احداث ، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی و نتیجهَ نحوهَ آب رسانی  به محوطه های تخت جمشید این اثر ارزشمند مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد. همانطور که مستحضرید با توجه به حوضه آبگیری دریاچه سد درودزن در سال 1348 ه.ش این سد از محل اصلی خود جابه‌جا گردید ، که مشروح عملیات  اجرائی در گزارشات گروه ایزمئو در آرشیو بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد موجود است .

آثار تاریخی برده بریده :

این اثر تاریخی در مسیر رودخانه کر و نزدیکی کوه گزین (در دامنه این کوه روستایی به نام شهرک وجود دارد و امروزه این کوه را نیز به عنوان کوه شهرک می‌شناسند ، از سه کوه معروف منطقه که در مورد آن می‌گویند :

(پناه دلیران ایران زمین         کل است و ستخر است و شهر گزین)

    در فاصله حدود ده کیلومتر بعد از سد داریوش قرار دارد که متأسفانه تا کنون در فهرست آثار ملی ثبت نگردیده است . امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عمل کرد‌، زمان احداث، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی باستان‌شناسی، مهندسی‌آبیاری، مهندسی‌سازه‌های آبی این اثر ارزشمند نیز مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد.  

آثار و بقایای پل تاریخی ابرج(پل نو) :

این پل باشکوه که در نزدیکی‌های کوه استخر (در دامنه این کوه روستای بنی‌یکه ابرج قرار دارد و این کوه را نیز با نام کوه بنی‌یکه می شناسند) واقع شده است . با توجه به ساختار سازه‌ای و  بقایای این پل می‌توان تاریخ آن را به دوره اسلامی نسبت داد . در دوطرف این پل تاریخی پل‌های بتونی جدیدی با ساختاری بسیار ناخوشایند احداث گردیده است و بر اساس مدارک در سال 1363 سنگ نوشتهَ این پل موجود بوده که هم اکنون وجود ندارد . این پل در مسیر کوچ عشایر فارس قرار داشته و از رونق خاصی برخوردار بوده است . 

پل خان :

 این پل که در چهار کیلومتری جاده مرودشت به شیراز در مسیر رودخانه کر «در اوائل قرن 11 ه.ش ، توسط امام قلی خان فرزند الله وردی خان فرمانروای فارس و سردار مشهور شاه عباس احداث گردیده است . این پل از دو دهانه بزرگ و سه دهانه کوچک با طاق جناقی تشکیل شده است . مصالح به کار رفته در ساخت پایه‌های این پل سنگ و ساروج و در بدنه و طاق‌ها آجر و ملات گچ است .» در دهه 1290 ه.ش قسمتی از دهانه های بزرگ این پل مورد تخریب یاغیان قرار گرفت و در دهه 1318 ه.ش توسط نیروهای متفقین جنگ جهانی دوم دوعدد سازه فلزی با پوشش الوارجهت تقویت  دهانه های بزرگ پل نصب گردید و تا سال 1335 از آن استفاده می‌نمودند. این بنای ارزشمند تا قبل از ساخت پل فلزی جدیدی که در نزدیکی آن احداث گردیده است مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال 1362 ه.ش دفترفنی تخت جمشید با ایجاد داربستی معلق در اطراف دهانه فروریخته پل نسبت به آسیب شناسی و مستندنگاری به وسیله عکس اسلاید و نقشه و گزارش اقدام و طرح مرمتی آن را به مراجع ذیصلاح ارسال نمود که فقط دراواخر سال 1385و ابتدای سال 1386 دهانه های اول و دوم سمت غربی پل مرمت گردیده است و تا کنون هنوز بودجه‌مناسبی به آن تخصیص نیافته است و با توجه به آسیب‌های وارده، گذر زمان آن را رو به اضمحلال می‌برد .  

بند امیر :

بند امیر یکی از کارهای برجسته عضدالدوله دیلمی به شمار می‌رود . ابن بلخی در( 501 ه . ق ) در مورد این سد و بند می‌گوید‌:« نظیر آن درجایی از دنیا وجود ندارد ، برای توصیف آن باید گفت که سرزمین اطراف آن ، پیش از آن بیابان خشک وبی آب بود .عضدالدوله با مشاهده این وضعیت به این نتیجه رسید که اگر سدی در آنجا ساخته شود آب رود کر در آنجا آبادانی به بار خواهد آورد بنابر این وی مهندسان وکارگرانی را گرد آورد و با صرف هزینه ای گزاف، کانال های انحرافی در چپ و راست رودخانه ساخت ، آنگاه کف وبالای رودخانه را با بلوک های سنگی فرش کرد0 پهنای بالای سد به اندازه ای بود که دو سوار، پهلو به پهلو می توانستند از آن بدون برخورد بگذرند .برای گذشتن آب نیز در سد سرریزهایی ایجاد شده بود .» طول اصلی بند در حدود 105 متر است . پهنای تاج 5/7 متر و پهنای آن روی پی تقریباً در حدود 20  متر است . لازم به ذکر است که این مجموعه دارای 25 تا 30 آسیاب بوده و بقایای حدود 25 عدد از آسیاب ها موجود می باشد و تا دهه 1340 ه.ش از این آسیاب ها استفاده می‌شده است .

موقعیت اثر :

مجموعه تاریخی بند امیر در 40 کیلومتری شمال شرقی شیراز و15کیلومتری جنوب شهر مرودشت در ارتفاع 1585 متری آبهای آزاد در′52 °52 طول جنوبی و′47 °29عرض شمالی در مسیر رودخانه کر و کنار قریه بند امیر واقع شده است .

شناسنامه اثر:

«قدمت : 365 هجری شمسی

بانی : عضدالدوله دیلمی

این اثر در تاریخ 9 / 9/ 1349 به شماره 902 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس قرار دارد .»

عناصر سازه‌ای جهت ساخت وساز این سد از مصالح بوم آوری هم چون سنگ و ساروج می‌باشد،که با اجرایی آگاهانه و صحیح ، سازه ای صلب و مقاوم جهت کاربری‌های پیش بینی شده ایجاد نموده است.

آزمایش 1050 ساله‌اش تائید کننده این مطلب می‌باشد. باید توجه داشت که عرض سرریز بند 70/7 متر می باشد و عرض معبر پل 4 متر است که جان پناه در هر طرف پل بین 6/ الی 1 متر ارتفاع 5/ متر ضخامت دارد.

کاربری پل :

عنصر معماری دیگر مجموعه ، پل است .که بر روی این بند احداث گردیده است و از طراحی جالب توجه‌ای برخوردار است. پل احداث شده بر روی بند از 13 طاق جناقی با دهانه‌هایی متغیر بین 30/5 الی 15/4 متر و پا طاقهایی با عرض متغیر بین 95/3 الی 40/3 تشکیل گردیده که ارتفاع دهانه‌های پل بین 70/3 الی 10/4 متغیر است .  

پل ایجاد شده بر روی کانال گاوشیر :

 این پل از یک طاق جناقی با دهانه 6 متر تشکیل شده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ملات گچ بوده است. دهانه این پل در سال 1376 توسط دفتر فنی تخت جمشید با استفاده از آجر و ملات ماسه و سیمان مرمت و بازسازی شده است. این کانال که کنترل کننده میزان بالا آمدن آب پشت بند بوده است . آب را تا سطح مورد نظر که بتوان آن را در کانال های فراز بند هدایت کرد و به سرآب ، آسیاب ها رساند کنترل می نمود و میزان مازاد بر مصرف آب رودخانه را به امتداد مسیر اصلی رودخانه هدایت می‌نموده است، تا در بندهای پایین‌تر آن را مورد استفاده قراردهند. در گذشته میزان خروجی آب با قراردادن تنه درختان ، خار و خاشاک و چوب نی در دهانه این کانال کنترل می‌شده . لیکن از اواسط قرن اخیر تاکنون این عمل به وسیله دو دریچه فلزی بزرگ کنترل می‌شود.

پل ایجاد شده بر روی مسیر انحرافی آب به آسیاب های جنوب شرقی :

این پل از یک طاق جناقی با دهانه 1متر احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ساروج می‌باشد.

نهر اتابک :

 این مسیرانحرافی در 100متری شمال غربی کانال گاوشیر قرار داشته است که قسمت اعظم آن در زیر خاک و بافت مسکونی مدفون شده است. اما مقدار کمی از آثار آن هنوز در حاشیه شرقی زه کش غربی روستای بند امیر مشخص می‌باشد. این کانال هم با مصالح سنگ و ساروج احداث شده و وظیفه اصلی آن هدایت و رسانیدن آب به اراضی مزروعی پست یا سفلی ، کربال بوده است.

نهر فنا خسرو :

این مسیر که یکی از مسیرهای اصلی انحراف آب رودخانه بوده است . برای مشروب ساختن اراضی کربال علیا احداث شده بود. در حال حاضر از این کانال اثری جز پست بودن زمین و سنگ چین‌های موجود وجود ندارد. امروزه هم در طرفین بستر شمالی بند دو کانال آبرسانی به سمت اراضی فوق الذکر با اندک مسافتی دور تر از کانال های  قدیمی  احداث شده است که قابل استفاده می‌باشد.

دیواره‌ها و دستک‌ها :

برای نگهداری سطح آب تا اندازه ای که آب به راحتی به کانال های اطراف مسلط شود و جهت جلوگیری از رانش آب و خاک به سمت ساختمان های دهکده ، برای بالاتر بردن سطح آب تا حدی که بتوان آن را به کانال‌های اطراف هدایت نمود و جهت جلوگیری از رانش خاک‌های کنار رودخانه دیوارهای حائلی در فراز و پایین بند احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت این مجموعه دیوارها با سنگ های منظم ریشه دار و ملات ساروج می باشد. در مرکز دیواره‌ها از ملات ماسه و آهک نیز استفاده شده است.

آسیاب های آبی :

 می‌دانیم که در گذشته از نیروهای طبیعی همچون باد و آب جهت امور مختلفی بهره می‌گرفته‌اند. یکی از بهره‌گیری‌های جالب توجه‌ای که در این مجموعه مشاهده می‌شود . بهره‌گیری از نیروی آب جهت چرخانیدن چرخ آسیاب ها بوده است .

عناصر اصلی تشکیل دهنده آسیاب های آبی را می‌توان به صورت زیر بیان نمود:

1 - تنوره   2 – سنگ زیرین  3 – سنگ آسیاب یاسنگ گردان      4 – چرخ سنگ آسیاب    5 – محل نگهداری گندم قبل از آسیاب       6 - محل ریختن آرد(کته)

1 – تنوره :مسیری را که آب از آن بر روی پرره های چرخ آسیاب ریخته  می شد ، را تنوره آسیاب می نامند، این مسیر در آسیاب های مجموعه تاریخی بندامیر به صورت دایره ای به قطر متوسط1 متر با سنگ و ساروج طوری طراحی گردیده است که پس از بهره گیری از نیروی آب جهت چرخانیدن سنگ آسیاب آب را به مسیر خل آب هدایت می نماید . (خل آب مسیری بود که پس آب آسیاب را به رودخانه هدایت می کند.) در بعضی از محل‌ها که ارتفاع تنوره بیشر بود دو یا سه چرخ آسیاب در آن تعبیه می‌کردند که به آسیاب های سه سنگی مشهور بودند.

2 – سنگ  زیرین :مقاوم‌ترین عنصر آسیاب است که دارای سطحی زبر بوده و اندازه آن نسبت به میزان دبی آب ورودی به تنوره آسیاب متغیر بوده است

3-سنگ آسیاب یا سنگ گردان : سنگی که به محور چرخ آسیاب متصل بوده و بر روی سنگ زیرین آسیاب که سنگی ثابت بوده است می‌چرخیده است . سنگ فوق از سختی و زبری خاصی برخوردار بوده است .

4-چرخ آسیاب : عنصری است که نیروی آب را با برخورد به پرره های خود به سنگ گردان آسیاب وارد می‌کرده است .   

 بازارچه‌های محلی و ایجاد قطب اقتصادی :

  برخی از کارها در گذشته نیاز به مکان خاصی داشته است تا بتوان آن کار و حرفه را راه اندازی نمود. یکی از این کارها که مستلزم داشتن مکان با ویژگی خاص بوده آسیاب‌ها هستند . با توجه به طراحی صورت گرفته در مجموعه تاریخی بند امیر این مکان یکی از بزرگ ترین مجموعه‌های دارای آسیاب آبی منطقه بوده است. لذا با توجه به نیاز مبرم تمامی مردم به آرد، این مجموعه علاوه بر اینکه میزبان عده زیادی از عشایر و کاروان‌ها که از این پل عبور می‌کردند بوده ، عده زیادی از مردم منطقه که جهت آسیاب کردن گندم‌های خود به اینجا می‌آمدند را نیز میزبان بوده است و با توجه به کمبود امکانات در گذشته این مجموعه به عنوان قطب اقتصادی جهت تأمین مایحتاج زندگی مردم منطقه عمل می‌کرده . وجود حرفه‌های مختلف در این جا محرض می باشد، ولی بقایای بنا و آثاری از وجود بازار یا بازارچه با معماری خاص وجود ندارد. لیکن بنا به تحقیقات صورت گرفت و مصاحبه با ریش‌سفیدان محل و بررسی های انجام شده در کتب مختلف متوجه می‌شویم که ، بازارچه های بند امیر به صورت دکه‌هایی ساخته شده از تنه درختان ،   نی و حصیر در نزدیکی رودخانه و یا مغازه‌هایی در جوار منزل صاحب برخی حرفه‌ها بوده است . همان‌طور که هنوز هم در برخی از منازل باقی مانده از گذشته الگوهای کهن معماری منطقه ساخته شده‌اند مشاهده می‌گردد . اگر شخصی به شغل نمد مالی مشغول بود ، مغازه ای در جوار منزلش داشت که با توجه به تعامل اجتماعی قوی آن زمان مشتریان منطقه با کاسبان رابطه‌ای گرماگرم داشته‌اند، به نحوی که این رابطه در حد خانوادگی با هم گره می‌خورد . علاوه براین معاملات پایاپای بومیان محل با یکدیگر در این منطقه مرسوم بوده است و این نیز وجود بازار و یا بازارچه را در این چنین منطقه‌ای که تعامل اجتماعی و اقتصادی به این تنگاتنگی بوده را تاحدودی منتفی می‌نماید و در کل مغازه‌ها به صورت مکان‌هایی برای افراد غیر بومی منطقه و یا مشتریان غیر دائمی عمل می‌‌کردند.

مرمت‌ها :

 آسیب‌های وارده وگذر زمان در فرسایش مجموعه ، نقش مستقیمی دارد و مرمت و تثبیت بخش‌های مختلف این مجموعه بسیار مهم و دارای فوریت است . تا بتوان از اضمحلال و فروپاشی آن جلوگیری نمود . در راستای مرمت ، حفاظت و احیاء این بنای ارزشمند تاریخی، فرهنگی اقداماتی صورت گرفته است که به آن اشاراتی می‌گردد .

1 ) مرمت و بازسازی بخش هایی از دهانه‌های پل با سنگ و ملات ماسه و سیمان در سال 1354

2 )مرمت و بازسازی دهانه چهارم شرقی پل در سال 1367ه.ش

3 ) مرمت و باز سازی دهانه پل روی کانال گاوشیر در سال 1376ه.ش

علاوه براین می‌توان به تعمیرات غیر همگن و غیر کارشناسانه سازمان آب که به صورت پلاستر و قالب‌گیری بتونی در بعضی دهانه‌های پل نمایان است نیز اشاره نمود.

دفتر فنی تخت جمشید از سال 1365 با ایجاد موانع فلزی از تردد ماشین آلات سنگین بر روی پل جلوگیری به عمل آورد که پس از مکاتبات و هماهنگی لازم با مراجع ذیصلاح با ساخته شدن پل جدید خارج از حریم درجه یک مجموعه خوشبختانه تردد خودروها از سال 1380 از روی پل جدید صورت می‌گیرد .

 دخل و تصرف‌ها :

مطابق با مواد 558 لغایت 569 از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی "تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده " هرگونه دخل تصرف و تغییر یا خرابی آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی جرم محسوب و مرتکب مشمول مجازات های قانونی خواهد بود.

دخل و تصرف‌های سازمان آب در مجموعه تاریخی بند امیر :

از اوائل تابستان سال 1382سازمان آب در راستای استفاده مضاعف از این اثر تاریخی بدون در نظر گرفتن قدمت و توان سازه‌ای بنا دخل‌ وتصرفاتی را در مجموعه بند امیر آغازکرده بود که اگر ادامه پیدا می‌کرد لطمات جبران ناپذیری بر این مجموعه ارزشمند وارد می‌گردید ..

نصب دریچه های فلزی بر روی دهانه‌های سرریز بند :

 همان طور که اشاره گردید مجموعه تاریخی بند امیر از بدو تأسیس جهت کاربری چندگانه ایجاد شده است . طراحی و محاسبات صورت گرفته در آن زمان جهت سد تا ارتفاع سرریز کنونی جوابگو است و دهانه های پل یکی دیگر از اهداف ایجاد مجموعه بوده که کاربری پل را جوابگو است . در صورتی که این سازمان محترم در صدد این بود که دریچه‌هایی را در دهانه‌های این پل نصب نماید تا بتواند از دهانه‌های پل نیز به عنوان سد بهره‌گیری نماید بدون اینکه به قدمت، کاربری، مقاومت و میزان نیروهای وارده به این بخش توجه اصولی گردد .

بند فیض آباد :

«این بند در امتداد رودخانه کر ساخته شده و طول آن در حدود 222متر است و عرض آن در قسمت بالا بین 5 تا 12 متر می باشد . ارتفاع بند حدود 3 تا 4 متر است . بند از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. تعداد آسیاب‌های اطراف بند 22 عدد بوده که امروز بقایایی از دو عدد آسیاب نمایان است.» این بند در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و متأسفانه در سال 1379 ه.ش سازمان آب منطه‌ای استان فارس بدون رعایت قوانین و مقررات و کنوانسیون‌های مرمتی دخل و تصرف‌هایی در مجموعه بند فیض آباد انجام داد و ارتفاع بند را 80/1 متر از بند قدیمی بالاتر آورد و باعث از بین بردن سیمای تاریخی مجموعه گردید .

بند و پل تیلکان :

«طول بند در حدود 162 متر و عرض آن در سمت تاج حدود 5/7 متر و عرض بند در قسمت پی حدود 16 متر و ارتفاع بند در حدود 6 متر می‌باشد . ساختمان بند از سنگ و ملات ساروج و در بعضی قسمت ها با آجر و ملات آهکی می‌باشد ، اطراف بند تعدادی آسیاب بوده که  بقایای 8 عدد از آنها دیده می‌شود.» لازم به ذکر است سازمان آب منطقه ای فارس در این مجموعه تاریخی نیز دخل و تصرفاتی انجام داده است .

بند موان :

«طول بند حدود 66 متر و عرض آن حدود 8متر ، ارتفاع بند حدود 6 متر و ساختمان بند از سنگ و آجر و ملات ساروج است ، بند اولیه خراب شده و روی ریشه اصلی تعمیرات بعدی انجام یافته است.» متأسفانه سازمان آب منطقه ای فارس با احداث بند جدیدی با بتون در مقابل این اثر، آن را در پشت بند جدید و زیردر آب مدفون کرده است .

بند حسن آباد :

«بند اصلی به کلی خراب شده است و بند جدیدی بجای آن ساخته اند.»

بند جهان آباد :

«طول بند در در حدود50 متر و عرض آن در حدود 12 متر و ارتفاع آن 4 تا 6 متر است ، ساختمان بند از قلوه سنگ و ملات ساروج می‌‌باشد.»

منابع :

1 )کتاب درسی جغرافیای استان فارس مقطع اول دبیرستان ـ انتشارات سازمان آموزش و پرورش ـ 1381

2 )مخاصی محمدعلی ـ پل‌های قدیمی ایران ـ انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور ـ 1379.

3 )عنایت الله رضا ، غلامرضا کوروس ، محمدعلی امام شوشتری ، علی اکبر انتظامی ـ آب و فن آبیاری در ایران باستان ـ انتشارات شرکت سهامی ایران چاپ .

4) رستگارفسائی منصور ـ  فارسنامه ابن بلخی ـ انتشارات بنیاد فارس شناسی ـ 1374

6) سازمان آب منطقه ای فارس ، مهندسین مشاور عمران زمین و توسعه منابع آب

ناظم زارع

مرمت کار آثار هنری – 16/10/88

نقش رستم شهرستان مرودشت

- نقش رستم :

کوه حسین ( نقش رستم ) یکی از جایگاه های مقدس و مورد احترام ادوار باستانی بوده که مردم برای زیارت آن و قبور شاهان خود و دیدن آتشکده ونذر و نیاز به آن جا می آمده اند و در نتیجه از هزاران سال پیش از میلاد این محل آباد و تا اواخر دوره ساسانیان دارای اهمیت بوده است . وجود نقوش عیلامی اهمیت این کوه را از قدیم الایام می رساند و این خود سبب شده که شاهان هخامنشی آرامگاه ابدی خود را در آن جا بسازند و ساسانیان نیز آثاری از خود نقش نمایند.  برجسته ترین آثار دوره هخامنشی در نقش رستم عبارت اند از : قبور شاهان و ساختمان مکعب سنگی معروف به کعبه زرتشت  .

در این مکان  مقبره های داریوش اول ( 465-485) خشایارشاه اول ( 465-485) اردشیر اول (424-465) و داریوش دوم (405-424) با نمای صلیبی شکل وجود دارد . از دیگر آثار، 8 نقش برجسته مربوط به شاهان ساسانی می باشد . اما قدیمی ترین اثر موجود در این مکان نقش برجسته عیلامی است که متعلق به اواخر هزاره دوم( ق . م ) تا 700( ق . م)    می باشد و یک خدا و الهه عیلامی را در حالت نیم رخ چپ و نشسته بر تخت مزین به نقوش مار نشان می دهد .

نقش رجب شهرستان مرودشت

- نقش رجب (( نقش قهرمان)) :

در شمال تخت جمشید نقوشی از اردشیر بابکان و شاپور اول در پس رفتگی کوه حجاری شده است که به نقش رجب معروف است؛ دلیل نامیده شدن آن به این نام برما روشن نیست فرصت الدوله در آثار العجم خود آن را نقش قهرمان نیز نامیده است نقش رجب دارای 3 نقش برجسته از اردشیر بابکان و شاپور اول علامت خاندان او و شخصیت های بزرگ دوره اردشیر است . " موربه" و" اوزلی" در سال های 1811 و 1812 موفق به تشخیص سه نقش در دامنه کوه رحمت شدند و" فلاندن" و "دیولافوا" و همسرش" زاره" و" هرتسفلد" پس از آن محل نقش رجب را بررسی کرده و تشخیص آنها را تأئید کرده اند .

شهر تاریخی استخ شهرستان مرودشت

ویرانه های شهر استخر :

بزرگترین و معظم ترین شهر باستانی ایران که از حدود پنج قرن پیش از میلاد تا ده قرن بعد از میلاد دایر و معمور و مرکز سیاست و تجارت و مقر روحانیون و مؤبدان و دستوران بوده است شهر استخر است که اینک خرابه های آن در 7 کیلومتری شمال تخت جمشید دست چپ جاده قرار دارد و آثاری چند از دروازه های سنگی و کاخ های ویران شده با ستون های آن موجود است . از ساختمان شهر استخر-که از چه تاریخی شروع شده ، اطلاعی در دست نیست . آثاری که بتوان تاریخ صحیح آن را تعیین نمود ضمن کاوش های به دست آمده و اشیایی که در آن جا کاوش شده مربوط به دوره های هخامنشی و ساسانیان و اسلام است ولی از آب فراوان و اراضی زراعتی موجود در آن حدود می توان حدس زد که از سالیان دراز آباد بوده است. از دوران سلوکی نیز چند ته ستون ساده و تعدادی سر ستون به شکل" لوتوس" باقی مانده است.

در زمان ساسانیان که ولایت پارس به پنج کوره تقسیم می شد مرکز آن ها شهر استخر بوده است.