بررسی عوامل مهم تخریب آثار تاریخی ثبت جهانی تخت جمشید

مقدمه :

محوطه میراث جهانی تخت جمشید با بیش از 2500 سال قدمت و بیش از 125000 متر مربع وسعت یکی از کم نظیرترین محوطه های سنگی باقی مانده از دوره هخامنشیان در خاورمیانه و جهان می‌باشد . این محوطه دارای کاخ های زیادی است که برای ساخت آن از مصالح متنوعی مانند سنگ ، خشت ، آجر ، چوب و فلز استفاده کرده اند . با استناد به    لوح های قدیمی هخامنشیان برای ساخت این بنا از استاد کاران و هم چنین مصالح گوناگونی ازکشورهای مختلف کمک گرفته شده است .

بنا به دلایل نا مشخصی این محوطه در حدود 330 قبل از میلاد با آتش سوزی مهیبی ویران شد و پس از آن خرابه های بر جای مانده به مرور زمان زیرخاک مدفون شدند ، تا اینکه در سال 1931 میلادی مجوزهای لازم جهت کاوش اصولی در تخت جمشید توسط پروفسور ا رنست هرتسفلد اخذ شد و تیم کاوش کار حفاری در این محوطه را آغاز        کردند .

بخش های زیادی ازبقایای این مرکز آیینی هخامنشیان بر روی زمین مشخص بوده و بخش هایی نیز توسط سیلاب ها و حرکت گل و لای به درون محوطه مدفون شده است . آنچه مسلم است با مقایسه بقایای مدفون شده و آثار بجای مانده بر روی سطح می توان شدت تخریب و فرسایش در آثار به جای مانده بر روی سطح را بررسی کرد .

پس از ویران شدن کاخ ها و از بین رفتن سقف کاخ ها ، ستون ها و جرزها و تزئینات موجود در کاخ ها در مقابل محیط باز و در معرض آفتاب ، باد و باران و سرما و گرما قرار گرفت که این عامل در طول زمان تاثیر زیادی بر روی ساختار سنگ ها گذاشت .

در عصر حاضر وجود عوامل مختلف باعث شده است ،  روند فرسایش سرعت بیشتری پیدا کند که بصورت اجمالی برخی از این عوامل را بیان می کنیم :

 1ـ عوامل طبیعی :

همانطور که قبلاً هم ذکر شد با گذشت زمان و با بالا رفتن عمر سنگ ها عوامل مخرب محیطی تاثیرات بیشتری بر روی روند فرسایش می گذارند ،  اشعه های ماورا بنفش و مادون قرمز موجود در نور خورشید سرما و گرماهای شدید در محوطه، بارانهای شدید ، بارش برف و تگرگ و وزش باد و لرزش های زمین لحظه به لحظه سرعت فرسایش را بالا می برند .

2 ـ عوامل بیولوژیک و میکرو ارگانیزم ها :

حشرات ، پرندگان ، گل سنگ ها و گیاهان از جمله عوامل بیولوژیک هستند که از طرق مختلف به آثار صدمه می‌زنند. حشرات وپرند‌گان با لانه سازی و باقی ماندن فضولات خود دربین و روی سنگ ها ، گلسنگ ها با رشد بر روی سطوح سنگی و خوردگی آن و گیاهان با رشد در بین سنگ ها جزء عوامل مخرب و تاثیر گذار در این محوطه تاریخی می باشند .

3 ـ عوامل شیمیایی :

با صنعتی شدن جلگه مرودشت و روند رو به رشد کارخانه های مختلف مانند پتروشیمی ، کارخانه قند ، واحدهای کوچک رزین سازی و تولید لوله های pvc و دیگر کارخانجات که دارای آلاینده های شیمیایی برای محوطه هستند ، تاثیرات مخرب شیمیایی بر روی َآثار تشدید می‌ شود.

با توجه به وزش بادهای این منطقه از غرب به شرق بیشتر این آلاینده‌ها به سمت منطقه تخت جمشید حرکت کرده وگاهی اوقات به صورت باران های اسیدی بر سنگ نگاره ها جاری شده و با توجه به نوع و جنس سنگ های آهکی باعث خوردگی آن می شوند. برخی کارشناسان اعتقاد دارند  ، وجود آلاینده های شیمیایی و غلظت بیش از حد عناصر مانند گاز SO2 در هوا علاوه بر تاثیر مستقیم از طریق باران های اسیدی بصورت غیر مستقیم نیز باعث تخریب سطوح سنگی  می شوند و آن بدین صورت است که برخی میکروارگانیسم ها  مانند گونه ای از گلسنگ ها با جذب این گاز رشد بیشتری کرده و تاثیر مخرب تری  را بر پیکره آثار سنگی وارد می کنند .

4 ـ عوامل انسانی :

انسان یکی از موثر ترین و شاید مهم ترین عوامل تخریب آثار تاریخی می باشد که خواسته یا نا خواسته آسیب ها و لطمات جبران ناپذیری به پیکره آثار تاریخی وارد         می نماید .

با روند رشد بازدید کننده در محوطه تاریخی تخت جمشید می توان آسیب های وارده را بصورت زیر دسته بندی کرد :

1-4- یادگار نویسی توسط اجسام سخت بر روی سنگ ها.

2-4- تماس دست بازدیدکنندگان با سطوح سنگی و برجای ماندن چربی دست بر سطح سنگ و انتقال مواد شیمیایی کرم ها و مواد های خوش بو کننده دیگر .

3-4- فرسایش پله و سطوح سنگی کف در گاه ها  توسط حرکت بازدیدکننده بر روی   آن ها.

4-4- ضربه زدن و بالا رفتن از قطعات سنگی مجموعه باعث صدمات جبران ناپذیری به آثار می‌شود که در بیشتر موارد باعث شکستگی قطعات فرسوده شده است .

نتیجه :

با  بررسی و مطالعات بیشتر می توان راهکارهایی در راه به حداقل رساندن  آسیب ها ی شیمیایی حاصل از توسعه صنعتی منطقه عرضه نمود .

جلگه مرودشت یکی از مهم ترین مناطق کشاورزی و صنعتی شمال فارس می باشد که به سبب حاصل خیزی و پر آبی منطقه فعالیت های اقتصادی زیادی در این منطقه در جریان است . وجود رودهای پرآب و زمین های حاصل خیز و آب و هوای مناسب باعث شده است که بیشترین محصول گندم از این منطقه برداشت شود .

اما توسعه بی رویه و نظارت نکردن مداوم از واحدهای صنعتی در این منطقه مشکلات زیادی را برای منطقه ایجاد کرده است که از جمله این مشکلات می توان به آلاینده های جوی اشاره نمود و به پساب های آلوده در رودخانه و به هم زدن اکوسیستم منطقه اشاره کرد . مشکلات ناشی از توسعه صنعتی علاوه بر تاثیر بر زمین های زراعی و زندگی مردم  و همچنین بر روی آثار سنگی تخت جمشید نیز تاثیر گذاشته است که در بخش آسیب شناسی مجموعه بصورت مختصر توضیح داده شد . آنچه مسلم است حفاظت از این اثر مهم یعنی تخت جمشید لازمه یک بسیج همگانی و همکاری سیستم های دولتی و شخصی  مختلف لازم است تا بصورت مستقیم و غیر مستقیم بتوان به راهکارهای مناسب دست پیدا کرد . انشا اله همگی با هم بتوانیم این آثار بی نظیر تاریخی و نمود تمدن ایران زمین را حفظ و نگهداری کنیم .

ناظم زارع

کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی