آشنایی با آثار و ابنیه های تاریخی شهرستان کازرون و شرح عملیات نجات بخشی و مرمت مجسمه شاپور

تاریخچه شهرستان کازرون:

شهرستان کازرون یکی از شهرستان های استان فارس است که در جنوب ایران قرار دارد    و در 51درجه و 39دقیقه و 15 ثانیه طول شرقی و 29درجه و 27 دقیقه عرض شمالی واقع شده است . وسعت این شهرستان حدود 4119 کیلومتر مربع و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود 950 متر می باشد . این شهرستان از طرف مغرب و شمال به شهرستان ممسنی ، از طرف مشرق به شهرستان شیراز ، از طرف جنوب غربی به استان بوشهر  و از طرف جنوب به شهرستان فیروزآباد محدود می گردد . فاصله شهر کازرون تا شیراز 150 کیلومتر ، تا بوشهر 180 کیلومتر و تا پایتخت 1060 کیلومتر می باشد .

شهر بیشاپور :

در فاصله 25 کیلومتری غرب کازرون ،در حاشیه رودخانه شاپور ،در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان ، تحت جمشید رابه شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل   می کرد و در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما ، شهری باستانی ، بنام بیشاپور از دل خاک سر بر آورده که حکایت گر عظمت و آبادانی و شکوه گذشته ایران است .

  این شهر را می توان ،در ردیف بزرگترین شهرهای دوره ساسانی دانست که با زیباترین     و ثروتمندترین شهرهای دنیای متمدن آن روزگار ،مانند انطاکیه و بیزانس ، شهرهای زیبای روم شرقی ، رقابت داشته است و به حق می توان این مجموعه تاریخی را         تخت جمشید عصر ساسانی بشماره آورد . عناوین زیر خلاصه از آثار تاریخی این شهر را بیان می کند .

پیشینه تاریخی بیشاپور :

  ابن بلخی ،احداث این شهر را  ابتدا به طهمورث بن و یونجهان ( پادشاه اساطیری ایران) نسبت می دهد و معتقد است که در آن وقت بنام (دین دلا) معروف بوده ، و چون در اثر حمله اسکندر خراب شده شاپور اول ساسانی در 260 میلادی ،به شکرانه شکست دادن دولت روم ،در حوالی انطاکیه و اسیر کردن امپراطور آن کشور ، آن را از نوساخته           و توسعه داده و اغلب عمارات و بناهای آن را بوسیله معماران و مهندسان رومی ساخته      و مانند سایر شهرهایی که بنا کرده ، نام خویش را بر آن نهاده است .

این شهر از قسمت های زیر تشکیل شده است :

1- معبد آناهیتا:

2- تالار تشریفات

3- ایوان موزائیک

4- کاخ والرین

 5-  جایگاه نیاز و مناسک

5- بنای آثار سکونت اسلامی در بیشابور

تنگ چوگان :

  تنک چوگان ، در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور و بین دو رشته کوه سر بر فلک کشیده قرار گرفته و شاید از آن جهت به ( چوگان ) منسوب شده که پادشاهان ساسانی    و سرداران ایرانی در آن به چوگان ،ورزش مردان ایرانی ،می پرداختند .

 در دل تنگ چوگان ،که عرض آن میان چند صد متر تا کمی بیش از یک هزار متر نیست ، علاوه برمجسمه عظیم شاپور اول ، گنجینه ای از نقوش برجسته و حجاری شده ، برسینه کوه قرار دارد که یادگار ستیزها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است .

نقش برجسته های تنگ چوگان :

1- اولین نقش ،بزرگ ترین  نقش برجسته عهد ساسانی است که در آن شاپور اول ، صحنه پیروزی خود را بر والرین ،به صورت کاملتری مجسم ساخته است .

2- دومین نقش برجسته ،صفحه پیروزی بهرام دوم (277-293 میلادی ) را بر بادیه نشینان عرب نشان می دهد بهرام دوم سوار براست و پری برتارک و ترکشی بر جانب راست دارد و اعراب ،اسب و شتر برای شهریار خود هدیه آورده اند .

3- سومین نقش طرف چپ رودخانه ،مراسم تاج گذاری بهرام اول (273 – 277 ) است  . این نقش برجسته ،برلوحه ای به درازای قریب 5/9 متر و پهنا یا بلندی ،بیش از 4 متر است که تصویر دو نفر را سوار براسب نشان می دهد . نقش سمت چپ مظهر اهورامزا است . که شعار پادشاهی رابه بهرام اول ، عطا می کند

4- چهارمین نقش تصویر مردی را که خم شده است نشان می دهد و به فاصله چند وجب در زیر نقش برجسته بهرام دوم ،سومین نقش سمت چپ رودخانه قرار گرفته و در مقایسه با سایر نقوش دوره ساسانیان که تاکنون کشف گردیده ، دارای شکل ویژه است چه نقش مذکور ، در صخره تراشیده شده و تقریبا شکل یک مجسمه را دارد .

5-  آخرین نقش برجسته این سوی تنگ چوگان ،بعد از نقش برجسته پیشین و کمی بالاتر از آن حجاری گردیده و آن نیز از نقوش برجسته و بزرگ عهد ساسانی است

در این تقش برجسته ،تصویر شاپور دوم یا شاپور ذوالاکتاف ( 310  - 379 میلادی ) را در بالا و وسط نقش حجاری نموده اند که از روبرو نشسته و شمشیرش را بر دست چپ گرفت و دست راست خود را به عصا ی بلند یا گرز شهریاری تکیه داده است ودو ردیف نقوش برجسته ، برهر جانب نقش دیده می شود .

6- ششمین نقش برجسته ، صحنه پیروزی شاپور اول بر والرین توام با دریافت شعار شهریاری را ، از اهورامزدا ،نشان می دهد در این نقش شاه ساسانی و اهورامزدا ،هر دو سوار بر اسب دیده می شوند  در زیر پای اهورامزد ،‌پیکر اهریمن ، و در زیر پای اسب شاپور نیز ، دشمن مغلوب به نشان شکست فرو افتاده اند . بالای سرشاپور ، فرشته ای بال گشوده و فر ایزدی به او می دهد .

تنگ طبیعی - تاریخی چوگان در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشاپور،دارای سه روستا است که عبارتند از : روستای تنگ چوگان بالا ، تنگ چوگان پایین ،تنگ چوگان وسطی که رودخانه شاپور در جهت شمال شرقی به جنوب غربی در میان تنگ روان است

مشخصات روستای تنگ چوگان کشکولی :

جمعیت این روستا 60 خانوار زبان آنها فارسی و دارای دین اسلام و مذهب شیعه هستند .کارو پیشه اهالی روستا بیشتر کشاورزی ،دامداری و باغداری است  و محصولاتی همچون گندم و جو ،برنج ،پرتغال و لیمو بدست می آورند . پوشش بوم گیاهی این منطقه گل گاوزبان ،خاکشیر و شاهتره است که کاربرد داروئی دارند .

غار شاپور در دوسوم ارتفاع کوه[کوه شاپور] در ارتفاع 800 متری از زمین با مختصات جغرافیایی 37 51 طول شرقی و 28 29 عرض شمالی  قرارگرفته که 1280متر از سطح دریا ارتفاع دارد .این غار یکی از سه غاری است که در قسمت غرب تنگ چوگان قرارگرفته اند .غار شاپور با دهانه ای بزرگتر از دو غار دیگر در وسط است ،غار سمت چپ از غار شاپور به غار مادرشاپور معروف است و غار سمت راست غار مرمر نامیده میشود.

غار و مجسمه شاپور :

 در تنگ چوگان ،در چهار کیلومتری شهر بیشاپور به طرف شمال ، دست چپ ،در 800 متری ، برسینه کوه شمالی تنگ ، آن سوی رودخانه ،غار نسبتا بزرگی است که به مناسبت وجود مجسمه شاپور به نام غار شاپور نامیده شده است .این غار در دو سوم ارتفاع کوه قرار گرفته و برای رسیدن به آن تا مسافتی از کمر کوه تسطیح شده ، بطوری که با جیپ می توان رفت و از آن پس تا حدود 300 الی 400 متر باید پیاده روی کرد . و از آن پس تا رسیدن به دهانه غار ،باید از 200 پله سیمانی بالا رفت .

  موقعیت جغرافیایی غار شاپور :

 در فاصله 25 کیلومتری غرب کازرون، در حاشیه رودخانه شاهپور، در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان، تخت جمشید را به شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل می کرد، در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما، شهر باستانی بیشاپور قراردارد. این شهر در ردیف بزرگ‌ترین شهرهای دوره ساسانی است .
تنگ طبیعی - تاریخی چوگان در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشاپور، دارای سه روستا است که عبارتند از: روستای تنگ چوگان بالا – تنگ چوگان پایین – تنگ چوگان وسطی و رودخانه شاپور در جهت شمال شرقی به جنوب غربی در میان تنگ روان است.
غار شاپور در دو سوم ارتفاع کوه [کوه شاپور] در ارتفاع 800 متری از زمین با مختصات جغرافیایی 37 51 طول شرقی و 28 29 عرض شمالی قرارگرفته و 1280متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این غار یکی از سه غاری است که در قسمت غرب تنگ چوگان قرارگرفته اند. غار شاپور با دهانه ای بزرگتر از دو غار دیگر در وسط است، غار سمت چپ از غار شاپور به غار مادر شاپور معروف است و غار سمت راست غار مرمر نامیده می‌شود.

مشخصات بیرونی غار :

با آنکه کوه شاپور مشرف به روستای تنگ چوگان وسطا است، اما راه استاندارد برای رسیدن به غار از تنگه چوگان علیا (روستای کشکولی ) است. مردم محلی می‌توانند با 30 دقیقه کوهپیمایی به غار برسند، اما برای افراد اماتور حدود 1:30 تا 2ساعت وقت لازم است .راه رسیدن به غار در سال 1329خورشیدی اینگونه توصیف شده است: «رفتن در آن بدون چند نفری ممکن نیست زیرا جایی مخوف و هولناک است. از دامنه کوه به مقدار 3 کیلومتر سربالایی و سنگلاخ که معادل 30 کیلومتر است و بسیاری از جاها پرتگاه (و به قول لرها کمر است.) بالا رفتیم در نزدیکی آن غار صعوبت دیگری پیش آمد چه آنجا باید از قطعه های از کوه که مانند دیوار صاف است به ارتفاع 3 متر بالا رفت و در روی این تخته سنگ باید با چهار دست و پا بالا رفت به طوری سخت که فرد مرگ را جلوی چشم خود می‌بیند چه در زیر پای شخص دره بسیار، سراشیبی عمیقی واقع شده و بدتر از همه اینکه در روی سنگ 3 متری صاف جایی برای درنگ نیست.» البته در حال حاضر این راه با تمهیداتی که طی سال‌های متمادی اندیشیده شده بسیار آسان‌تر گشته است. به علت شیب زیاد و سنگی بودن کوهپایه جنوبی کوه شاپور، پوشش گیاهی این ناحیه، تنها به درختچه‌های پراکنده بادام کوهی محدود می‌شود. در حالی که قسمت‌هایی از کوه شاپور که دارای شیب کمتری در دامنه اند، جنگل های بلوط پراکنده‌ای دیده می‌شود که گویای عمق نسبی خاک می باشند .

دهانه بیرونی غار رو به جنوب و دارای ابعادی به اندازه: ارتفاع دهانه بیرونی غار نزدیک به 20متر و قطر دهانه آن 02/41 متر است. غاری کوچک درست در سمت راست ورودی غار قراردارد محلی ها اسم این غار کوچک را جعبه سفید گذاشته اند .

مشخصات درونی غار :

بعد از ورود به غار مساحتی عریض تر از دهانه وجود دارد و هرچه به طرف عمق پیش رویم از عرض غار کم می‌شود . این غار دارای طول تخمینی 736 متر در روی نقشه پلان می‌باشد که پیکره شاپور اول در فاصله‌ی 84/29 متری از دهانه غار واقع شده است البته شایان ذکر است که دو حوض سنگی در فاصله تقریبی 4/81 متری از دهانه غار در کف غار جهت جمع آوری آب درون غار نقر شده است. تنوع درجه حرارت در قسمت‌های مختلف غار، تنوع رسوبات آهکی، تنوع رطوبت، تغییرات باد، تغییرات سایه روشنها، وجود شعاع‌های کوچک نور در قسمتهایی که با فضای بیرون ارتباط دارند و بسیاری از شاهکارهای شناخته و ناشناخته طبیعت، همگی به پیدایش این مجموعه زیبا و شگفت آور منتهی شده است . این غار از 4 گذرگاه بزرگ، 5 گذرگاه کوچک، 4 مسیر فرعی و 3 تالار تشکیل شده است. پرفسور گیریشمن تالارهای غار را به وسیله دریاچه های کوچک جدا از هم اعلام کرده است، اما در حال حاضر شاید به علت بارندگی کم این دریاچه های کوچک جای خود را به مکان هایی از گل و لای داده اند و به ندرت به این دریاچه ها برخورد می‌کنیم. از سقف این غار در همه طرف آب چکیده و گل فشنگ های (stalactide)* و تماشایی درست کرده که حتی شکل حیوانات را در روی سنگ ها   می توان مجسم کرد . این غار به سبب تاریکی و عمق زیاد و وجود آب و لیز بودن پرتگاهای درون غار و نیز وجود غارهای متعدد جنبی، تاکنون هیچ‌کس موفق نشده همه زوایا و گوشه ها و غارهای درونی آن را کشف کند. اما به موجب اطلاعاتی که ورزشکاران، کوهنوردان و نیز باستان شناسان داده اند، نقشه ای از پلان درونی غار تهیه شده این غار در حدود یک کیلومتر عمق دارد و در یک بخش به صورت دو طبقه ترسیم گشته است .

در فاصله حدود 20 متری دهانه غار مجسمه عظیم شاپور اول ، دومین شهریار ساسانی ،قرار دارد . این مجسمه به دلیل زلزله ای که قرن ها قبل اتفاق افتاده به مدت هزار سال روی زمین قرار داشته اما در سال 1335 به دستور رضا شاه و با کمک سه سپاه پیاده از ارتش این مجسمه سر پا شده است غار شاپور در ادامه جاده ای که به تنگ چوگان وارد می شود و پس از طی نمودن مسافتی نزدیک به 6 کیلومتر در سمت چپ رودخانه و در ارتفاع 1280 متری سطح دریا قرار گرفته که تندیسی از شاپور شهریار پر آوازه ساسانی به ارتفاع 30/6 متر در دهانه آن قرار دارد. در این تندیس شاه با جامه ای ساده، ظریف و لطیف با کمر بندی که به دور کمر بسته و شمشیر حمایل کرده، نشان داده شده است. دست راست تندیس بر کمر و دست چپ بر قبضه شمشیر است. ریش شاه آرایش شده و از حلقه ای گذشته است. موهای وی بلند و تاج کنگره داری بر سر دارد.ساختن این مجسمه  در سال 266 میلادی به پایان رسیده است . سرو بدن مجسمه به حال اصلی باقی و دستها و پاهای آن شکسته است . این مجسمه در قرون سابق در اثر سنگینی زیاد واژگون گردیده متدرجا قسمتهایی از آن شکستگی بیشتر یافت و قطعات بزرگ آن ، از مجسمه جدا شده بود که ارتش  فارس به احداث راه و تهیه مقدمات برپا کردن مجسمه همت می گمارد و در سال 1336 موفق به نصب مجسمه بر روی دو پایه بتون مسلح می گردد و قطعات جدای دست و پای مجسمه را هم در کنار آن می نهد .  

نشانه های تاریخی غار :

وجه تسمیه غار شاپور، وجود مجسمه باشکوه و عظیمی از شهریار پر آوازه ساسانی شاپور اول، بر دهانه ورودی غار است. حوضچه های آب: در پشت سر مجسمه در فاصله‌ی تقریبی 4/81 متری از دهانه غار دو حوض وجود دارد که در سنگهای کف غار به شکل مستطیل اولی 05/4 متر طول، 2مترعرض و دومی.68/2 طول، 5/1 متر عرض حفر شده است . هر دو حوض در کنار واقع شده و به وسیله یک آّبراهه به هم متصل شده اند. حوض بزرگتر با دو پله و حوض کوچکتر با یک پله به عمق حوض راه دارد. از این دو حوض به بعد غار تاریک می‌شود و احتیاج به وسایل روشنایی است. در مسافتی دور تر از دو حوض، حوض بزرگی است شبیه به نعل که دور تا دور آن از 20 متر متجاوز است و به طوری در سراشیبی ساخته اند که یک طرف آن 1متر و طرف دیگر 4/1 متر عمق دارد .
وجود این حوضچه ها شاید احتمال استفاده از غار به عنوان یک سکونت‌گاه موقت را مطرح کند . یکی از مهم ترین آثاری که از بررسی غار بدست آمده، آثاری از کوزه های شکسته سفالی است، این سفال‌ها که مشخصات سفالینه‌ها دوره ساسانی اند، یکی از دلایل مهمی است که می‌تواند ساخته های درون غار را به دوره مذکور ربط دهد .

تمهیدات سال 1336 :

مجسمه شاپور، که به وسیله عوامل مختلف تخریبی ویران شده و بر زمین افتاده بوده، در سال 1336خوشیدی به همت سپاه پنجم ارتش فارس برپا می گردد. مهم ترین عوامل تخریب این پیکره زلزله و دخالت آدمی شناسایی شده‌ است. جدای از بر پایی این اثر تاریخی که ناشی از علایق رژیم پهلوی به حفظ یادمان های ایران باستان بود. برپایی آن به صورت مرمتی شتاب زده انجام شده و هیچ‌گونه عملیات حفاظت، استحکام بخشی و مرمت اصولی بر روی این پیکره انجام نشده است. در آن سال برای دستیابی آسان به غار 230 پله از ارتفاعات صعب العبور دامنه پر شیب تا ورودی غار در سنگ‌های کوه کنده شده و سیمان گردیده است. از دهانه غار، پیکره کاملأ مشخص است .چهار ایوان از دهانه به طرف داخل غار مهیا شده ، اختلاف ارتفاع تراس اول با 10 پله به تراس دوم، دوم به سوم با 8 پله و سوم به چهارم دارای 7 پله است. پیکره در تراس چهارم قرار دارد. این تراس که وسیع تر از تراس‌های دیگر است به وسیله 12 پله به عمق غار راه دارد. ایجاد این تراس‌ها برای مشاهده هرچه بهتر این مجسمه در سال 1336 چیده شده است. همچنین با صیقل دادن دو قاب اول در دیواره سمت چپ و راست به ترتیب کتیبه های پهلوی و نقش رجب را حجاری کرده اند. بعد از برپایی مجسمه، چهار سکو دور آن برای قراردادن قطعات جداشده مجسمه در آن سال ساخته شده که در حال حاضر آنها ویران شده اند و فقط جای این سکوها مشخص است. هم اکنون این اجزای جدا شده از پیکره که عبارتند از: قسمتی از پای راست (ران)در سمت راست پیکره، تکه ای که احتمال دارد قسمتی از تاج باشد پشت مجسمه، قسمتی های دیگر مجسمه در پایین ایوان چهارم افتاده است. در همان سال دور پیکره و سکوها را محصور و زنجیر کشیده بودند .

توصیف غار و مجسمه شاپور :

در ادامه جاده ای که به تنگ چوگان وارد می شود و پس از طی نمودن مسافتی نزدیک به 6 کیلومتر در سمت چپ رودخانه غار بزرگی در ارتفاع 1280 متری سطح دریا وجود دارد که تندیسی از شاپور شهریار پر آوازه ساسانی به ارتفاع 30/6 متر در دهانه آن قرار دارد . در این تندیس شاه با جامه ای ساده ، ظریف و لطیف با کمر بندی که به دور کمر بسته و شمشیر حمایل کرده، نشان داده شده است . دست راست تندیس بر کمر و دست چپ بر قبضه شمشیر است. ریش شاه آرایش شده و از حلقه ای گذشته است . موهای وی بلند و تاج کنگره داری بر سر دارد. متاسفانه تندیس شکسته ، صورت و تاج تندیس نیز آسیب دیده است . پشت سر مجسمه، در فاصله تقریبی 80 متری آن برای جمع آوری قطرات آبی که از سقف و بدنه می‌چکد حوض هایی با ابعاد و شکل های مختلف ساخته اند، تنوع درجه حرارات در قسمت های مختلف غار، تنوع رسوبات آهکی، تنوع رطوبت ، تغیرات در سرعت و جهت وزش باد ، تغیرات سایه روشن ها ، وجود شعاع های کوچک نور در قسمت هایی که با فضاهای بیرون ارتباط دارند و بسیاری از شاهکار های شناخته شده و ناشناخته طبیعت ، همگی به پیدایش مجموعه ای زیبا و شگفت آور بنام غار شاپور انجامیده است . این مجموعه علاوه بر اینکه می تواند زمینه مطالعاتی - پژوهشی گسترده ای را در اختیار زمین شناسان ، غار شناسان ، باستان شناسان ، جانورشناسان و .... بگذارد ، مکان مناسبی برای فعالیت های ورزشی کوهنوردی و غار نوردی نیز می باشد.

آیتم های پیشنهادی قبل از شروع عملیات نجات بخشی و مرمت مجسمه شاپور :

1- عملیات اجرایی نجات بخشی و مرمت مجسمه سنگی شاپور واقع در غار شاپور شهرستان کازرون منوط به اجرای عملیات پاره یابی ، آسیب شناسی و مستند نگاری دقیق و تخصصی این اثر با ارزش و بی همتای تاریخی است که می بایست فقط توسط کارشناسان مرمت سنگ که در عملیات اجرایی مرمت آن شرکت خواهند داشت می بایست صورت پذیرد .

 2- تمیز کردن و پاک سازی مسیر دسترسی به غار در تمام طول آن مسیر جهت راهپیمایی راحت تر و انتقال سریعتر ادوات مورد نیاز عملیات نجات بخشی و مرمت مجسمه شاپور .

3 – در برنامه قرار دادن مرمت کتیبه های سنگی درون غار شاپور این کتیبه ها که مربوط به دوره پهلوی می باشد و در آن تاریخ مرمت مجسمه و ... ذکر گشته است. به دلیل خروج آب های جاری در درون رگه های سنگ بستر کتیبه ها و رطوبت زیاد در آن ها ترک های ایجاد گشته است  و همچنین گرفتار آسیب های بیولوژیکی شده است .

4 - تعمیرات دیواره کناری، کنار پله ها از آنجا که دامنه کوه هر ساله دچار فرسایش شده ودر نتیجه سنگ هایی از بدنه کوه جدا گشته و از کوه ریزش می کند که هر ساله هزینه و نیروی انسانی خود را می طلبد .

5 - ساخت و نصب تابلو های جهت نما در مسیر غار شاپور با توجه به وضعیت مسیر و غیر اصولی بودن تابلوهای فلزی پیشنهاد می گردد . ( در مسیر فوق بوسیله رنگ و کشیدن فلش هایی بر سنگ ها ایجاد شده که منظره نامناسبی را ایجاد کرده است) .

6- طراحی ، ساخت  و اجرای عملیات نصب سطل زباله در محیط داخلی غار شاپور و همچنین مسیر گردشگری غار شاپور.( در حال حاضر حوضچه هایی از سنگ برای جمع آوری زباله ها وآتش زدن آنها در مسیر گردشگری  ایجاد شده که با این مسیر هیچ گونه سنخیتی ندارد ) .

7 – پاکسازی محیط و بدنه غار همچنین زمینه های لازم برای  فرهنگ سازی عمومی جهت جلوگیری از اینگونه آسیب ها .

8- ساخت و نصب تابلوی معرفی غار و مجسمه شاپور .

9- ایجاد روشنایی حفاظتی در غار شاپور و محیط بیرون غار و همچنین مسیر گردشگری موجود .

10- تهیه و چاپ بروشور راهنمای گردشگری غار و مجسمه شاپور .