استان فارس

استان فارس، با 122400 کیلومتر مربع وسعت و جمعیتی بالغ بر 000/000/4 نفردر تقسیمات کشوری شامل 16 شهرستان ، 48 شهر ، 60 بخش و 185 روستا می باشدو در جنوب منطقه مرکزی ایران قرار دارد .  این استان از شمال با استان های اصفهان و یزد ، از غرب با استان های کهکیلویه و بویر احمد و بوشهر ، از جنوب با استان هرمزگان و از شرق با استان کرمان همسایه است . فارس در کتیبه های هخامنشی "پارسه" و در نوشته های یونانی به نام" پرسیس" آمده و معرف فارس است . در جنوب ایران تا کرانه های خلیج فارس ، سرزمینی گسترده است که از روزگاران باستان پارس ( فارس ) نام داشته و از آغاز دوره ی اسلامی مرکز آن شیراز بوده است .  این سرزمین از چند هزار سال پیش زیست گاه پر رونق اقوام بومی ایران ، به ویژه "عیلامیان" بوده و از این قوم ، آثار بسیاری در گوشه و کنار فارس به جای مانده است . در اواخر دوره هشتم (ق . م) مادها حکومتی 120 ساله در این سرزمین داشتند که توسط کورش کبیر فرو پاشید . سه هزار سال پیش از این، قومی که خود را "آریایی" می خواندند، از جنوب روسیه ی امروزی به فلات ایران سرازیر شدند و پس از زد و خوردهای فراوان با بومیان آن سامان ، به پیروزی رسیدند و برای خود سکونت گاهایی از جمله : انشان ( ملیان ) ، پاسارگاد ، و تخت جمشید را برگزیدند. آن ها کارشان گله داری و کوچ نشینی بود و مذهبشان بینش توحیدی داشت . آریاییان قبیله های بزرگی داشتند، که معروف تر از همه "پارسیان "،" ماد ها" ، "سکاها "، "بلخیان" ، "سغدیان" ، "خوارزمیان" ،" هراتیان" و " پارتیان" بودند . آن ها سرزمین خود را به نام « آریا و ئیج »یا « ایران ویج» می خواندند ، کورش بزرگ فرزند "کمبوجیه"           ( "پادشاه پارسیان" ) و شاه دختی مادی بود و با کارهای درخشانش بزرگ ترین امپراطوری جهان آن روزگار را پدید آورد . مورخان او را پادشاهی دانا ، مدیر و مدبر و مفسران بزرگ قرآن چون علامه طباطبایی او را "ذوالقرنین" می دانند . هخامنشیان نزدیک به 220 سال حکومت کردند ، سر- انجام این حکومت به دست اسکندر مقدونی برچیده شد .  بعد از گذشت  سال ها و سپری شدن دوران حکومت هخامنشی ، اشکانی و ساسانی با تصرف" شهر استخر" و فیروز آباد در سال 28 (ه . ق) تمامی فارس ضمیمه متصرفات اعراب شد و به تدریج مردم فارس مسلمان شدند . فارس چندی بعد به تصرف" یعقوب لیث" موسس سلسله ی "صفاریان" درآمد . پس از آن فارس به تصرف "آل بویه" و بعد "سلجوقیان" و" اتابکان" و چندی بعد به تصرف" امرای مغول" درآمد . اما در سال 754 (ه ق) امیر مبارز الدین محمد پادشاه سلسله ی" آل مظفر" فارس را تصرف کرد و در سال 795 (ه ق) امیر تیمور" ،خاندان آل مظفر را بر انداخت و در سال 909 (ه ق) فارس تحت استیلای" شاه اسماعیل صفوی" درآمد. در سال 1142 پس از مرگ" نادر شاه" و بر آمدن " کریم خان زند" صلح و آبادی به این ناحیه بازگشت و پس از دودمان" زندیه"،" قاجاریه" حاکم شد و فارس تا به امروز هم چنان به عنوان یکی از پر آوازه ترین استان های ایران با معروفیتی جهانی در گستره ی فرهنگ و ادب و عرفان جایگاه خود را حفظ کرده است . در ادامه بیوگرافی شهرستان های استان فارس را به اختصارشرح داده ایم و نقاط مختلف گردشگری آن ها را بر شمرده ایم ، تا شما جهان گردان و گردشگران عزیز بتوانید به راحتی تمام مکان های مهم آثار تاریخی و نمونه گردشگری استان فارس را بازدید نمائید .

توضیحاتی در مورد منشور ونیز در خصوص حفاظت آثار تاریخی و فرهنگی

مقدمه*

بناهای تاریخی ملت‌ها، سرشار از پیام روزگار گذشته و شاهد زنده سنت‌های کهن ایشان است که تا به امروز باقی مانده‌اند. [امروزه] مردم بیش از پیش به وحدت ارزش‌های بشری آگاهی می‌یابند و یادمان‌های باستانی را میراثی همگانی می دانند. [همچنین] همگانی بودن مسئولیت حراست از این میراث برای نسل‌های آینده، به‌رسمیت شناخته شده‌است. برماست که این میراث را در اصیل‌ترین حالت به نسل های آینده تحویل دهیم. بسیار مهم است که اصول راهنمای مراقبت و مرمت بناهای باستانی مورد توافق بین المللی باشند و بر همین پایه بنا شوند، و هر یک از کشورها در چهارچوب فرهنگ و سنت‌های خود، مسئول اجرای این کار باشد. منشور سال ۱۹۳۱ آتن، با تبیین این اصول بنیانی، نخستین بار در گسترش حرکت بین‌المللی فراگیری موثر بوده است که در قالب اسناد ملی، در کارهای ایکوم و یونسکو، و در تاسیس مرکز بین المللی مطالعه مراقبت و مرمت سرمایه‌های فرهنگی از سوی یونسکو، شکلی ملموس به خود گرفته است. آگاهی فزاینده و مطالعه نقادانه به کار گرفته‌شده‌اند تا بر مشکلاتی که پیوسته، پیچیده‌تر و گونه‌گون‌تر شده‌اند تاثیر گذارند؛ اکنون زمان آن فرارسیده‌است که باری دیگر منشور آتن را بیازماییم و از این راه با بررسی همه‌جانبه‌ی اصول مربوط، چشم‌انداز آن را در سندی جدید گسترش دهیم. بر این اساس، دومین کنگره بین‌المللی معماران و کاردانان فنی یادمان های تاریخی که از تاریخ بیست و پنجم تا سی و یکم ماه مه سال ۱۹۶۴ در ونیز گرد هم آمدند، متن زیر را تصویب کردند:

تعریف‌ها

ماده‌ ۱٫ مفهوم یادمان تاریخی هم دربرگیرنده‌ی تک‌اثر معماری است و هم موقعیت‌های شهری یا روستایی ایکه در آنها شاهدی از تمدنی خاص، تحولی مهم، یا واقعه‌ای تاریخی یافت‌شده‌است. این امر هم در باره‌ی آثار بزرگ هنری مصداق دارد و هم در باره‌ی آثار معمولی‌تر که در گذشت زمان، اهمیت فرهنگی کسب کرده‌اند. ماده‌ی ۲٫ حفاظت و مرمت یادمان‌ها باید با توسل به همه‌ی علم‌ها و فن‌هایی صورت گیرد که می توانند به مطالعه و حراست از میراث معماری کمک کنند.

هدف

ماده‌ی ۳٫ نیتِ حفاظت و مرمت یادمان‌ها، حراست از آنها به منزله‌ی آثاری هنری و شاهدهای تاریخی است.

حفاظت

ماده‌ی ۴٫ در کار حفاظت از یادمان‌ها، نگهداری دایمی، اهمیتی وجودی دارد.

ماده‌ی ۵٫ حفاظت از یادمان‌ها همواره با بهره‌گیری از آنها برای مقاصد مفید اجتماعی تسهیل می‌شود. این نوع بهره گیری اگر چه مطلوب است ولی نباید موجب دگرگونی در ترتیب و آرایش بنا یا تزئینات آن شود. تنها در این محدوده است که می توان جرح و تعدیل لازم برای تغییر کاربری را تصور کرد یا مجاز شمرد.

ماده‌ی ۶٫ حفظ یک یادمان به مراقبت از جایگاه قرارگیری اشاره دارد که نامتناسب و بدقواره نباشد. جایگاه قرارگیری سنتی چنانچه هنوز وجود دارد باید حفظ شود. هیچ نوع ساخت وساز، تخریب یا جرح و تعدیل که رابطه های بین جرم  و رنگ را دگرگون کند نباید مجاز شمرده شود.

ماده‌ی ۷٫ یک یادمان، جدایی ناپذیر از تاریخی است که شواهد آن را در بر دارد و یا از موقعیت مکانی که در آن واقع شده است. جابجایی تمام یا بخشی از یک یادمان نباید مجاز شمرده شود مگر آنکه این کار برای حراست از آن یادمان ضروری باشد و یا در صورتی که منافع و مصالح فوق العاده مهم ملی یا بین المللی، توجیه کننده این کار باشد.

ماده‌ی ۸٫ پیکره ها، نقاشی ها یا آذین های یکپارچه با بنا را تنها در صورتی می توان از یک یادمان جدا کرد که این کار تنها راه مطمئن برای مراقبت از آنها باشد.

مرمت

ماده‌ی ۹٫ فرآیند مرمت، عملی بسیار تخصصی است، و هدف از انجام آن مراقبت و آشکار ساختن ارزش زیبایی شناختی و تاریخی یادمان است و بنای آن بر حفظ مواد و مصالح اصلی و مستندات اصیل است. مرمت باید در جایی که حدس و گمان آغاز می شود پایان یابد، و در چنین مواردی چنانچه افزودن بعضی بخش ها گریزناپذیر باشد باید آنها را از ترکیب معماری اصلی متمایز ساخت و بر آنها نشانه ای معاصر زد. مرمت در همه موارد باید بر اساس مطالعه باستان شناختی و تاریخی یک یادمان باشد و از آن تبعیت کند.

ماده‌ی ۱۰٫ در صورتی که فنون سنتی برای حفاظت و ساخت نامناسب باشند می توان با بهره گیری از فنون مدرن به استحکام بخشی یادمان پرداخت، مشروط بر آنکه داده های علمی و تجربه، اثر بخشی این فنون را نشان داده و تائید کرده باشند.

ماده‌ی ۱۱٫ سهم و نقش معتبر تمامی دوره ها در بنای یک یادمان باید محترم شمرده شود، چراکه وحدت سبک از اهداف کار مرمت نیست. در مواردی که یک بنا در بردارنده آثار دوره های گوناگونی است که روی هم قرار گرفته اند، آشکار کردن بخش های نهفته تنها در شرایطی استثنایی می تواند قابل توجیه باشد، در شرایطی که بخش های برداشته شده از اهمیت کمی برخوردار باشند و در مقابل، آنچه که در معرض دید قرار می‌گیرد از لحاظ تاریخی، باستان شناختی یا زیبایی شناختی، ارزشی فوق العاده داشته باشد  و به قدری خوب مراقبت شده باشد که این عمل را توجیه کند. ارزیابی اهمیت عناصر مورد نظر و تصمیم گیری در مورد بخش هایی را که می توان از آنها دست شست و خراب کرد نباید به تنهایی بر عهده فردی گذاشت که مسئول انجام کار مرمت است.

ماده‌ی ۱۲٫ اجزای جایگزین جدید که به جای بخش های مفقود به کار می روند باید به صورتی هماهنگ با کل بنا ادغام شوند، و درعین حال از بخش های اصلی قابل تشخیص باشند به صورتی که انجام مرمت، مستندات هنری یا تاریخی را مخدوش یا تحریف نکرده باشد.

ماده‌ی ۱۳٫  افزودن بخش های جدید به بنا نباید مجاز شمرده شود، مگر در موارد استثنایی و تا حدی که بخش های گیرای بنا، جایگاه قرارگیری سنتی آن، توازن موجود در ترکیب آن و رابطه  بنا با محیط اطرافش را بی مقدار نکند.

محوطه های تاریخی

ماده‌ی ۱۴٫  محوطه های یادمان ها باید به طور خاص مراقبت شوند تا به این ترتیب، هم یکپارچگی آنها حفظ شود و هم ساماندهی و ارایه آنها به طرزی شایسته، تضمین گردد. کار حفاظت و مرمت در چنین مکان هایی باید با الهام از اصول مقرر در مواد یاد شده در بالا انجام گیرد.

حفاری

ماده‌ی ۱۵٫ حفاری ها باید منطبق با استاندارد‌‌ های علمی و مندرجات توصیه نامه اصول بین المللی اجرایی راجع به حفاری های باستان شناختی، مصوب سال ۱۹۵۶ یونسکو، انجام شوند.  ویرانه ها باید نگهداری شوند واقدامات ضروری برای حفاظت و حمایت دایمی از ویژگی هـــای معماری و اشیا کشف شده باید صورت گیرد. علاوه بر این از تمامی شیوه ها برای تسهیل درک یک یادمان و آشکار ساختن آن باید بهره گرفت بدون آنکه معنی آن مخدوش شود.

به طور کلی تمامی کارهای بازسازی باید پیشاپیش منع شوند، و تنها آناستیلــوزی، به معنــای سرهم بندی مجدد بخش های موجود اما جدا شده از هم را می توان مجاز شمرد. مصالــح و مــواد مورد استفاده در تکمیل بنا باید همواره قابل تشخیص باشد و بهره گیری از آنها باید تا حــدی باشد که حفظ یک یادمان و تجدید صورت آن را تضمین کند.

نشر

ماده‌ی ۱۶٫ کارهای مربوط به مراقبت، مرمت یا حفاری همواره باید به دقت مستند شوند. مستندسازی کارهای مذکور باید به صورت گزارش های تحلیلی و موشکافانه ای باشد که با طراحی و عکس مصور شده باشند، تمامی مراحل کارهای ساماندهی، استحکام بخشی، بازآرایی و تکمیل، و همچنین ویژگی های فنی و صوری شناخته شده در طول کار باید در این گزارش ها بیایند. این گونه سوابق باید در آرشیوهای نهادی همگانی قرار گیرند و در دسترس پژوهش‌گران باشند. توصیه می شود که گزارش مذکور منتشر شود.

اشخاص زیر در کار کمیته تهیه پیش نویس منشور بین المللی حفاظت و مرمت یادمان ها سهیم بوده اند:

پیرو گازُلا (ایتالیا)، رئیس، ریمُند لمایر (بلژیک)، مخبر، خُزِه باسِگُدا-نُنِل، (اسپانیا)، لوییس بناونته، (پرتقال) جورجه بُسکُویچ، (یوگسلاوی) هیرُشی دایفوکو، (یونسکو) پ. ل. دِ فریه‌زه، (هلند) هرالد لانگبرگ، (دانمارک) ماریو ماته‌اوچی، (ایتالیا) ژان مرله، (فرانسه) کارلُس فلُرِس مارینی، (مکزیک) رُبرتو پانه، (ایتالیا) س. سی. ی. پاول، (چک اسلواکی) پاول فیلیپُت، (ایکروم) ویکتر پریمنتل، (پرو) هارُلد پلندِرلِیت، (ایکروم) دئُکلِچو ردیگ دُکامپُس، (واتیکان) ژان سُنیر، (فرانسه) فرانسوا سُرلن، (فرانسه) اُستاتیوس ستیکاس، (یونان) خانم گرترود تریپ، (اتریش) یان زاکواتُویچ، (لهستان) مصطفی س. زبیس، (تونس)  * (ترجمه منشور برگرفته شده از “مجموعه‌ی پژوهش‌های بنیادی دفتر فنی”، دفتر هفتم، گروه پژوهش، دفتر فنی معاونت حفظ و احیا، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۸)

بررسی عوامل مهم تخریب آثار تاریخی ثبت جهانی تخت جمشید

مقدمه :

محوطه میراث جهانی تخت جمشید با بیش از 2500 سال قدمت و بیش از 125000 متر مربع وسعت یکی از کم نظیرترین محوطه های سنگی باقی مانده از دوره هخامنشیان در خاورمیانه و جهان می‌باشد . این محوطه دارای کاخ های زیادی است که برای ساخت آن از مصالح متنوعی مانند سنگ ، خشت ، آجر ، چوب و فلز استفاده کرده اند . با استناد به    لوح های قدیمی هخامنشیان برای ساخت این بنا از استاد کاران و هم چنین مصالح گوناگونی ازکشورهای مختلف کمک گرفته شده است .

بنا به دلایل نا مشخصی این محوطه در حدود 330 قبل از میلاد با آتش سوزی مهیبی ویران شد و پس از آن خرابه های بر جای مانده به مرور زمان زیرخاک مدفون شدند ، تا اینکه در سال 1931 میلادی مجوزهای لازم جهت کاوش اصولی در تخت جمشید توسط پروفسور ا رنست هرتسفلد اخذ شد و تیم کاوش کار حفاری در این محوطه را آغاز        کردند .

بخش های زیادی ازبقایای این مرکز آیینی هخامنشیان بر روی زمین مشخص بوده و بخش هایی نیز توسط سیلاب ها و حرکت گل و لای به درون محوطه مدفون شده است . آنچه مسلم است با مقایسه بقایای مدفون شده و آثار بجای مانده بر روی سطح می توان شدت تخریب و فرسایش در آثار به جای مانده بر روی سطح را بررسی کرد .

پس از ویران شدن کاخ ها و از بین رفتن سقف کاخ ها ، ستون ها و جرزها و تزئینات موجود در کاخ ها در مقابل محیط باز و در معرض آفتاب ، باد و باران و سرما و گرما قرار گرفت که این عامل در طول زمان تاثیر زیادی بر روی ساختار سنگ ها گذاشت .

در عصر حاضر وجود عوامل مختلف باعث شده است ،  روند فرسایش سرعت بیشتری پیدا کند که بصورت اجمالی برخی از این عوامل را بیان می کنیم :

 1ـ عوامل طبیعی :

همانطور که قبلاً هم ذکر شد با گذشت زمان و با بالا رفتن عمر سنگ ها عوامل مخرب محیطی تاثیرات بیشتری بر روی روند فرسایش می گذارند ،  اشعه های ماورا بنفش و مادون قرمز موجود در نور خورشید سرما و گرماهای شدید در محوطه، بارانهای شدید ، بارش برف و تگرگ و وزش باد و لرزش های زمین لحظه به لحظه سرعت فرسایش را بالا می برند .

2 ـ عوامل بیولوژیک و میکرو ارگانیزم ها :

حشرات ، پرندگان ، گل سنگ ها و گیاهان از جمله عوامل بیولوژیک هستند که از طرق مختلف به آثار صدمه می‌زنند. حشرات وپرند‌گان با لانه سازی و باقی ماندن فضولات خود دربین و روی سنگ ها ، گلسنگ ها با رشد بر روی سطوح سنگی و خوردگی آن و گیاهان با رشد در بین سنگ ها جزء عوامل مخرب و تاثیر گذار در این محوطه تاریخی می باشند .

3 ـ عوامل شیمیایی :

با صنعتی شدن جلگه مرودشت و روند رو به رشد کارخانه های مختلف مانند پتروشیمی ، کارخانه قند ، واحدهای کوچک رزین سازی و تولید لوله های pvc و دیگر کارخانجات که دارای آلاینده های شیمیایی برای محوطه هستند ، تاثیرات مخرب شیمیایی بر روی َآثار تشدید می‌ شود.

با توجه به وزش بادهای این منطقه از غرب به شرق بیشتر این آلاینده‌ها به سمت منطقه تخت جمشید حرکت کرده وگاهی اوقات به صورت باران های اسیدی بر سنگ نگاره ها جاری شده و با توجه به نوع و جنس سنگ های آهکی باعث خوردگی آن می شوند. برخی کارشناسان اعتقاد دارند  ، وجود آلاینده های شیمیایی و غلظت بیش از حد عناصر مانند گاز SO2 در هوا علاوه بر تاثیر مستقیم از طریق باران های اسیدی بصورت غیر مستقیم نیز باعث تخریب سطوح سنگی  می شوند و آن بدین صورت است که برخی میکروارگانیسم ها  مانند گونه ای از گلسنگ ها با جذب این گاز رشد بیشتری کرده و تاثیر مخرب تری  را بر پیکره آثار سنگی وارد می کنند .

4 ـ عوامل انسانی :

انسان یکی از موثر ترین و شاید مهم ترین عوامل تخریب آثار تاریخی می باشد که خواسته یا نا خواسته آسیب ها و لطمات جبران ناپذیری به پیکره آثار تاریخی وارد         می نماید .

با روند رشد بازدید کننده در محوطه تاریخی تخت جمشید می توان آسیب های وارده را بصورت زیر دسته بندی کرد :

1-4- یادگار نویسی توسط اجسام سخت بر روی سنگ ها.

2-4- تماس دست بازدیدکنندگان با سطوح سنگی و برجای ماندن چربی دست بر سطح سنگ و انتقال مواد شیمیایی کرم ها و مواد های خوش بو کننده دیگر .

3-4- فرسایش پله و سطوح سنگی کف در گاه ها  توسط حرکت بازدیدکننده بر روی   آن ها.

4-4- ضربه زدن و بالا رفتن از قطعات سنگی مجموعه باعث صدمات جبران ناپذیری به آثار می‌شود که در بیشتر موارد باعث شکستگی قطعات فرسوده شده است .

نتیجه :

با  بررسی و مطالعات بیشتر می توان راهکارهایی در راه به حداقل رساندن  آسیب ها ی شیمیایی حاصل از توسعه صنعتی منطقه عرضه نمود .

جلگه مرودشت یکی از مهم ترین مناطق کشاورزی و صنعتی شمال فارس می باشد که به سبب حاصل خیزی و پر آبی منطقه فعالیت های اقتصادی زیادی در این منطقه در جریان است . وجود رودهای پرآب و زمین های حاصل خیز و آب و هوای مناسب باعث شده است که بیشترین محصول گندم از این منطقه برداشت شود .

اما توسعه بی رویه و نظارت نکردن مداوم از واحدهای صنعتی در این منطقه مشکلات زیادی را برای منطقه ایجاد کرده است که از جمله این مشکلات می توان به آلاینده های جوی اشاره نمود و به پساب های آلوده در رودخانه و به هم زدن اکوسیستم منطقه اشاره کرد . مشکلات ناشی از توسعه صنعتی علاوه بر تاثیر بر زمین های زراعی و زندگی مردم  و همچنین بر روی آثار سنگی تخت جمشید نیز تاثیر گذاشته است که در بخش آسیب شناسی مجموعه بصورت مختصر توضیح داده شد . آنچه مسلم است حفاظت از این اثر مهم یعنی تخت جمشید لازمه یک بسیج همگانی و همکاری سیستم های دولتی و شخصی  مختلف لازم است تا بصورت مستقیم و غیر مستقیم بتوان به راهکارهای مناسب دست پیدا کرد . انشا اله همگی با هم بتوانیم این آثار بی نظیر تاریخی و نمود تمدن ایران زمین را حفظ و نگهداری کنیم .

ناظم زارع

کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی

عملیات آسیب شناسی ُپاره یابی و مستند نگاری مجسمه شاپو ر ساسانی

بنام خدا

در پی انتشار خبر شروع عملیات حفاظتی ، آسیب شناسی ، پاره یابی و مستند نگاری مجسمه شاپور ساسانی در شهرستان کازرون ، استان فارس از سوی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس بر آن شدم تا با توضیحات مختصری راجع به موضوع عملیات مذکور اذعان مردم شریف و گرامی ایران اسلامی را در این مورد روشنتر نمایم . اینجانب جزء تیم عملیات مذکور می باشم و انشااله تا پایان کار با کارشناسان دیگر خواهم بود . در بازدیدی که در مورخ 24/9/1388 با چند کارشناس دیگر از سازمان متبوع از اثر تاریخی مجسمه شاپور ساسانی که اثری است منحصر به فرد داشتیم ، صحبت ها وبحث های کارشناسی و تخصصی اولیه در باره آن اثر انجام گردید و قرار بر این شد که عملیات آسیب شناسی و پاره یابی و مستند نگاری فتوگرامتری در اولین مرحله شروع شود تا انشااله برنامه کامل مرمت و نجات بخشی را تدوین کنیم و به اطلاع عموم مردم رسانده و بعد از تایید دفتر فنی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس با تعیین اعتبار لازم اجرایی گردد .

شهرستان کازرون یکی از شهرستانهای استان فارس است که در جنوب ایران قرار دارد. در فاصله 25 کیلومتری غرب کازرون ،در حاشیه رودخانه شاپور ،در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان ، تحت جمشید رابه شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل      می کرد و در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما ، شهری باستانی ، بنام بیشاپور از دل خاک سر بر آورده که حکایت گر عظمت و آبادانی و شکوه گذشته ایران است .

  تنک چوگان ، در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور و بین دو رشته کوه سر بر فلک کشیده قراردارد . در دل تنگ چوگان ،که عرض آن میان چند صد متر تا کمی بیش از یکهزار متر نیست ، علاوه برمجسمه عظیم شاپور اول ، گنجینه ای از نقوش برجسته و حجاری شده ، برسینه کوه قرار دارد که یادگار ستیزها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است و هرکدام از این نقش برجسته ها نیازمند مرمت حفاظتی و اصولی است .

در تنگ چوگان ،در چهار کیلومتری شهر بیشاپور به طرف شمال ، دست چپ ،در 800 متری ، برسینه کوه شمالی تنگ ، آن سوی رودخانه ،غار نسبتا بزرگی است که به مناسبت وجود مجسمه شاپور به نام غار شاپور نامیده شده است .این غار در دو سوم ارتفاع کوه قرار گرفته ، مجسمه شاپور، که به وسیله عوامل مختلف تخریبی ویران شده و بر زمین افتاده بوده است ، در سال 1336خورشیدی به همت سپاه پنجم ارتش فارس برپا می گردد. مهمترین عوامل تخریب این پیکره زلزله و دخالت آدمی می باشد.در سال 1336 برپایی این اثر تاریخی به صورت مرمتی شتاب زده انجام شده و هیچ‌گونه عملیات حفاظت، استحکام بخشی و مرمت اصولی بر روی این پیکره انجام نشده است. در همان سال دور پیکره را محصور و زنجیر کشیده بودند .و اما سنگ نیز مانند هر ماده دیگری در این جهان ناپایدار دستخوش فرسایش و دگرگونی است. فرآیندهای فرسایشی در یک تقسیم بندی کلی، تحت عنوان عوامل درونی و بیرونی نام‌گذاری شده‌اند که عوامل درونی مربوط به شرایط تشکیل سنگ ها، نوع، جنس سنگ و فعالیت های تکوینی زمین می‌باشند. عوامل بیرونی به پارامترهای اقلیمی مانند تغییرات درجه حررات، بارش، جهت وزش باد، تبخیر، آلودگی‌های هوا و تخریب‌های انسانی مربوط می‌شوند که در اصطلاح به آن هوازدگی می‌گویند ، با توجه به واکنش سنگ در برابر پارامترهای فوق الذکر تعریف خاص خود را دارا می‌باشند مثل هوازدگی شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و در برخی موارد آسیب‌های انسانی را نیز  هوازدگی انسانی نام‌گذاری کرده‌اند.

عملیات اجرایی ،  نجات بخشی و مرمت مجسمه سنگی شاپور واقع در غار شاپور شهرستان کازرون منوط به اجرای عملیات پاره یابی ، آسیب شناسی و مستند نگاری دقیق و تخصصی  این اثر با ارزش و بی همتای تاریخی است که می بایست فقط توسط کارشناسان مرمت سنگ صورت پذیرد . بنابر این جهت روشن تر شدن این قضیه توضیحات مختصر چندی بیان می نمایم تا اذعان عموم مردم عزیز ایران اسلامی جهت شروع این عملیات آماده گردد

در راستای مطالعه و بررسی یک اثر ، ابتدائی‌ترین اقدامی که انجام می‌شود کارشناسی وضعیت موجود است. در این مرحله موارد و نکاتی مورد توجه قرار می‌گیرد که بر اساس آن طرح حفاظتی و مرمتی تدوین می‌گردد. این اقدام توسط متخصصین مرمت و حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی انجام می‌گیرد و نیازهای پیش بینی شده طرح حفاظت، مرمت و نجات‌بخشی در این مرحله اعلام می‌گردد. که با توجه به نوع فرسایش و وضعیت موجود اثر طرح حفاظت و مرمت تدوین می‌گردد . آثار سنگی در معرض خطر و اضمحلال که دارای قیدهای اضطرار هستند در این قالب مورد کارشناسی و تدوین طرح حفاظتی ، مرمتی و نجات‌بخشی قرار می‌گیرند.

آثار تاریخی در هر جا و مکان که قرار داشته باشند و مربوط به هر دوره‌ای از تاریخ که باشند نیازمند توجه و نگهداری دقیق هستند تا بتوانند همچنان که تا کنون استوارانه نمود خود را بیان نموده‌اند شکوهمندانه حفظ و معرفی گردند. 

در راستای بیان موضوعات تخصصی تصاویر ، نقشه‌ها و اسلایدهائی با ویژگی و حساسیت خاص خود تهیه می‌شود که به عنوان مستندات طرح حفاظتی و مرمتی از آنها بهره‌گیری می‌شود. جهت تکمیل ساختار یک اثر تاریخی و  مادامی که استوار ساختن بنایی یا بخشی از یک اثر به علت ازبین رفتن و یا مفقود شدن ایجاب کند، سنگهای جدید را جایگزین سنگهای مفقود و یا عوامل معماری دیگر می‌کنند و یا قسمتهای شکسته به اتصال سنگهای جدید مرمت می‌شود و این کار وقتی صورت می‌گیرد که مطالعات آناستولوزی و پاره‌یابی اتمام یافته باشد و مطالعات ایستایی نیاز به کاربری سنگ جدید را اعلام نماید وبا توجه به مطالعات ساختاری سنگ مورد نیاز جهت امور بازسازی را انتخاب و مراحل ساخت قطعه مطابق الگو انجام می‌پذیرد وپس از به دست آوردن قطعه مورد نظر مطابق الگو عملیات بازسازی, مرمت و استحکام بخشی انجام می‌پذیرد. جهت تکمیل عملیات مستند نگاری یک طرح مرمتی عملیات  رلوه وضعیت موجود اثر به وسیله نقشه فتوگرامتری دستی را با جزئیات مشخص می کنیم و آسیب ها و فرسایش های موجود را در آن اثر مشخص و معرفی می‌نمائیم. این اقدام به صورت برداشت دستی با استفاده از روش مختصاتی و مثلثاتی انجام می‌گیرد و مستلزم دقت در حد میلیمتر است. با توجه به استفاده از علوم ژئوماتیک در راستای امور مستندنگاری وضعیت موجود می توان در پاره ای از موارد نیز از نقشه‌های فتوگرامتری کامپیوتری استفاده نمود لیکن باتوجه به میزان دقت و نوع ترسیم مورد نیاز در پاره‌ای از موارد این روش به خوبی جوابگوی نیاز مرمتکاران نیست.

پس از کارشناسی وضعیت موجود در صورت بحرانی بودن وضعیت ایستائی و بقاء اثر راهکارهای موقت و معتبری در قالب طرح حفاظت اضطرای پس از تبادل و بررسی روش های ممکن بین متخصصین و نتیجه‌گیری مثبت در اولویت اجرا قرار می‌گیرد.

در عصر تکنولوژی و پیشرفته امروزی علوم مختلف را میتوان در راستای مرمت و احیاءآثار و ابنیه تاریخی به کار گرفت. محاسبه میزان مقاومت‌ استایکی و ایستائی آثار و ابنیه تاریخی از نرم افزارهای مختلفی استفاده می‌شود و این امر درصد خطا و اشتباه را در امر مرمت بسیار کم می‌کند. در راستای تهیه و تدوین طرح  مرمتی و حفاظتی نتیجه مطالعات و بررسی‌های استاتیکی و آسیب ‌شناسی تخصصی به همراه مستندنگاری‌های انجام شده طبقه بندی می‌گردد و در قالب طرح و برنامه عملیات نجات بخشی و مرمتی  به مراجع ذیصلاح ارسال می‌گردد. 

             ناظم زارع - کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی

در مسیر رود کر شهرستان مرودشت

رود خانه کر- پل و بند های احداثی مسیر آن

«درجلگه مرکزی استان فارس سه آبریز یا دریاچه وجود دارد،که آب حوزه‌های اطراف را به این دریاچه ها می ریزند، این سه دریاچه شامل : 1 - دریاچه بختگان 2- دریاچه مهار لو 3- دریاچه پریشان.» می باشد.

دریاچه بختگان :

در 50 کیلومتری شرق شیراز واقع شده وبه نام دریاچه نی ریز هم شهرت دارد . مهم ترین رودی که به این دریاچه می‌ریزد رود کر است که از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشمه گرفته و ضمن دریافت شعباتی چند که معروف ترین آنها شعبه پلوار می‌باشد به سوی جنوب جریان می‌یابد. 

رود کر:

« این رود از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشه گرفته و پر آب‌ترین رود استان فارس می‌باشد که از آب آن در آبیاری زمین های زراعتی استفاده می‌شود . در محل قدیمی ایجاد سد در دوران هخامنشی بر روی این رود ،  سد خاکی درودزن با هسته رسی احداث شده که با گنجایش حدود یک میلیارد متر مکعب آب ذخیره قابل توجه‌ای از آب را در استان به وجود آورده و طغیان‌های فصلی رود را نیز تا حدودی مهار می کند .از این ذخیره قابل اطمینان در بخش کشاورزی ، صنایع و هم چنین تامین آب آشامیدنی شهر های شیراز و مرودشت بهره برداری می شود .

سد درودزن قادر به مهار کامل طغیان های فصلی نیست و مقادیر قابل توجه ای از آب ورودی به دریاچه سد از سر ریز آن خارج می شود . سد دیگری دربخش بالاتر آن و در فاصله 60 کیلومتری تنگ براق اقلید به نام سد ملاصدرا ساخته شده است . تا از سر ریز شدن آب های سد درودزن جلوگیری شود . رود کر دارای شاخه های متعددی می‌باشد و در نزدیکی مرودشت شعبه مهمی به نام پلوار (سیوند) را دریافت می‌نماید و پس از طی 270 کیلومتر به دریاچه بختگان و طشک می ریزد .»

 تاریخچه:

معماری آبی در مسیر رود خانه کر دارای پیشینه‌ای کهن و جالب توجه می باشد . آثار باقی مانده از دوهزار و پانصد سال پیش تا کنون (سد داریوش، و برده‌بریده) گواه توجه دیرینه به معماری آبی در مسیر این رودخانه همیشه جوشان است. دست یابی به این سئوال که پل سازی از چه زمانی و توسط چه کسانی آغاز شده مشکل است . ولی بدون شک انسان در هر دوره با هر وسیله ممکن ، مشکلات و موانع طبیعت را از سر راه خود برداشته است. «قطعاٌ از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جویبارها و رودخانه‌های کوچک از ابتدایی ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جوید می‌توان گفت که کار پل سازی آغاز شده است.» آثار باقی مانده در مسیر این رود کهن را می‌توان به صورت زیر بیان نمود .

همان طور که اشاره گردید،رودخانه کر دارای شاخه‌هایی است که همچون شاخه اصلی آن به صورت چهار فصل دارای آب است و از دیرباز تا کنون کانون توجه‌هات مردم بومی و حاکمان بوده است عمده‌ترین آثار باقی مانده در مسیر اصلی این رود کهن را می‌توان به صورت زیر معرفی نمود .

1-                    مجموعه آثار تاریخی سد داریوش/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

2-                    آثار تاریخی برده بریده/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

3-                    بقایای پل ابرج / اوائل دوره اسلامی.

4-                    پل خان /اوائل قرن یازدهم هجری شمسی.

5-                    مجموعه تاریخی بند امیر/ دوره آل بویه 365 هجری شمسی.

6-                    مجموعه تاریخی بند فیض آباد / دوره آل بویه.

7-                    مجموعه تاریخی بند تیلکان/ دوره آل بویه.

8-                    مجموعه تاریخی بند موان / دوره آل بویه.

9-                    مجموعه تاریخی بند حسن آباد / دوران آل بویه.

مجموعه آثار تاریخی سد داریوش :

 در باب معماری آبی ایران در دوران هخامنشی نکته‌های بسیار ارزنده ای وجود دارد که متأسفانه تاکنون توجه خاصی به آن نگردیده است . مجموعه تاریخی سد داریوش که در شمال غربی جلگه مرودشت واقع شده است و علاوه بر ایفای نقش پل ، عملکرد مهار آب و هدایت آن به مسیرهای مورد نظر در آن زمان را نیز انجام می‌داده، امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عمل کرد‌، زمان احداث ، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی و نتیجهَ نحوهَ آب رسانی  به محوطه های تخت جمشید این اثر ارزشمند مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد. همانطور که مستحضرید با توجه به حوضه آبگیری دریاچه سد درودزن در سال 1348 ه.ش این سد از محل اصلی خود جابه‌جا گردید ، که مشروح عملیات  اجرائی در گزارشات گروه ایزمئو در آرشیو بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد موجود است .

آثار تاریخی برده بریده :

این اثر تاریخی در مسیر رودخانه کر و نزدیکی کوه گزین (در دامنه این کوه روستایی به نام شهرک وجود دارد و امروزه این کوه را نیز به عنوان کوه شهرک می‌شناسند ، از سه کوه معروف منطقه که در مورد آن می‌گویند :

(پناه دلیران ایران زمین         کل است و ستخر است و شهر گزین)

    در فاصله حدود ده کیلومتر بعد از سد داریوش قرار دارد که متأسفانه تا کنون در فهرست آثار ملی ثبت نگردیده است . امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عمل کرد‌، زمان احداث، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی باستان‌شناسی، مهندسی‌آبیاری، مهندسی‌سازه‌های آبی این اثر ارزشمند نیز مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد.  

آثار و بقایای پل تاریخی ابرج(پل نو) :

این پل باشکوه که در نزدیکی‌های کوه استخر (در دامنه این کوه روستای بنی‌یکه ابرج قرار دارد و این کوه را نیز با نام کوه بنی‌یکه می شناسند) واقع شده است . با توجه به ساختار سازه‌ای و  بقایای این پل می‌توان تاریخ آن را به دوره اسلامی نسبت داد . در دوطرف این پل تاریخی پل‌های بتونی جدیدی با ساختاری بسیار ناخوشایند احداث گردیده است و بر اساس مدارک در سال 1363 سنگ نوشتهَ این پل موجود بوده که هم اکنون وجود ندارد . این پل در مسیر کوچ عشایر فارس قرار داشته و از رونق خاصی برخوردار بوده است . 

پل خان :

 این پل که در چهار کیلومتری جاده مرودشت به شیراز در مسیر رودخانه کر «در اوائل قرن 11 ه.ش ، توسط امام قلی خان فرزند الله وردی خان فرمانروای فارس و سردار مشهور شاه عباس احداث گردیده است . این پل از دو دهانه بزرگ و سه دهانه کوچک با طاق جناقی تشکیل شده است . مصالح به کار رفته در ساخت پایه‌های این پل سنگ و ساروج و در بدنه و طاق‌ها آجر و ملات گچ است .» در دهه 1290 ه.ش قسمتی از دهانه های بزرگ این پل مورد تخریب یاغیان قرار گرفت و در دهه 1318 ه.ش توسط نیروهای متفقین جنگ جهانی دوم دوعدد سازه فلزی با پوشش الوارجهت تقویت  دهانه های بزرگ پل نصب گردید و تا سال 1335 از آن استفاده می‌نمودند. این بنای ارزشمند تا قبل از ساخت پل فلزی جدیدی که در نزدیکی آن احداث گردیده است مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال 1362 ه.ش دفترفنی تخت جمشید با ایجاد داربستی معلق در اطراف دهانه فروریخته پل نسبت به آسیب شناسی و مستندنگاری به وسیله عکس اسلاید و نقشه و گزارش اقدام و طرح مرمتی آن را به مراجع ذیصلاح ارسال نمود که فقط دراواخر سال 1385و ابتدای سال 1386 دهانه های اول و دوم سمت غربی پل مرمت گردیده است و تا کنون هنوز بودجه‌مناسبی به آن تخصیص نیافته است و با توجه به آسیب‌های وارده، گذر زمان آن را رو به اضمحلال می‌برد .  

بند امیر :

بند امیر یکی از کارهای برجسته عضدالدوله دیلمی به شمار می‌رود . ابن بلخی در( 501 ه . ق ) در مورد این سد و بند می‌گوید‌:« نظیر آن درجایی از دنیا وجود ندارد ، برای توصیف آن باید گفت که سرزمین اطراف آن ، پیش از آن بیابان خشک وبی آب بود .عضدالدوله با مشاهده این وضعیت به این نتیجه رسید که اگر سدی در آنجا ساخته شود آب رود کر در آنجا آبادانی به بار خواهد آورد بنابر این وی مهندسان وکارگرانی را گرد آورد و با صرف هزینه ای گزاف، کانال های انحرافی در چپ و راست رودخانه ساخت ، آنگاه کف وبالای رودخانه را با بلوک های سنگی فرش کرد0 پهنای بالای سد به اندازه ای بود که دو سوار، پهلو به پهلو می توانستند از آن بدون برخورد بگذرند .برای گذشتن آب نیز در سد سرریزهایی ایجاد شده بود .» طول اصلی بند در حدود 105 متر است . پهنای تاج 5/7 متر و پهنای آن روی پی تقریباً در حدود 20  متر است . لازم به ذکر است که این مجموعه دارای 25 تا 30 آسیاب بوده و بقایای حدود 25 عدد از آسیاب ها موجود می باشد و تا دهه 1340 ه.ش از این آسیاب ها استفاده می‌شده است .

موقعیت اثر :

مجموعه تاریخی بند امیر در 40 کیلومتری شمال شرقی شیراز و15کیلومتری جنوب شهر مرودشت در ارتفاع 1585 متری آبهای آزاد در′52 °52 طول جنوبی و′47 °29عرض شمالی در مسیر رودخانه کر و کنار قریه بند امیر واقع شده است .

شناسنامه اثر:

«قدمت : 365 هجری شمسی

بانی : عضدالدوله دیلمی

این اثر در تاریخ 9 / 9/ 1349 به شماره 902 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس قرار دارد .»

عناصر سازه‌ای جهت ساخت وساز این سد از مصالح بوم آوری هم چون سنگ و ساروج می‌باشد،که با اجرایی آگاهانه و صحیح ، سازه ای صلب و مقاوم جهت کاربری‌های پیش بینی شده ایجاد نموده است.

آزمایش 1050 ساله‌اش تائید کننده این مطلب می‌باشد. باید توجه داشت که عرض سرریز بند 70/7 متر می باشد و عرض معبر پل 4 متر است که جان پناه در هر طرف پل بین 6/ الی 1 متر ارتفاع 5/ متر ضخامت دارد.

کاربری پل :

عنصر معماری دیگر مجموعه ، پل است .که بر روی این بند احداث گردیده است و از طراحی جالب توجه‌ای برخوردار است. پل احداث شده بر روی بند از 13 طاق جناقی با دهانه‌هایی متغیر بین 30/5 الی 15/4 متر و پا طاقهایی با عرض متغیر بین 95/3 الی 40/3 تشکیل گردیده که ارتفاع دهانه‌های پل بین 70/3 الی 10/4 متغیر است .  

پل ایجاد شده بر روی کانال گاوشیر :

 این پل از یک طاق جناقی با دهانه 6 متر تشکیل شده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ملات گچ بوده است. دهانه این پل در سال 1376 توسط دفتر فنی تخت جمشید با استفاده از آجر و ملات ماسه و سیمان مرمت و بازسازی شده است. این کانال که کنترل کننده میزان بالا آمدن آب پشت بند بوده است . آب را تا سطح مورد نظر که بتوان آن را در کانال های فراز بند هدایت کرد و به سرآب ، آسیاب ها رساند کنترل می نمود و میزان مازاد بر مصرف آب رودخانه را به امتداد مسیر اصلی رودخانه هدایت می‌نموده است، تا در بندهای پایین‌تر آن را مورد استفاده قراردهند. در گذشته میزان خروجی آب با قراردادن تنه درختان ، خار و خاشاک و چوب نی در دهانه این کانال کنترل می‌شده . لیکن از اواسط قرن اخیر تاکنون این عمل به وسیله دو دریچه فلزی بزرگ کنترل می‌شود.

پل ایجاد شده بر روی مسیر انحرافی آب به آسیاب های جنوب شرقی :

این پل از یک طاق جناقی با دهانه 1متر احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ساروج می‌باشد.

نهر اتابک :

 این مسیرانحرافی در 100متری شمال غربی کانال گاوشیر قرار داشته است که قسمت اعظم آن در زیر خاک و بافت مسکونی مدفون شده است. اما مقدار کمی از آثار آن هنوز در حاشیه شرقی زه کش غربی روستای بند امیر مشخص می‌باشد. این کانال هم با مصالح سنگ و ساروج احداث شده و وظیفه اصلی آن هدایت و رسانیدن آب به اراضی مزروعی پست یا سفلی ، کربال بوده است.

نهر فنا خسرو :

این مسیر که یکی از مسیرهای اصلی انحراف آب رودخانه بوده است . برای مشروب ساختن اراضی کربال علیا احداث شده بود. در حال حاضر از این کانال اثری جز پست بودن زمین و سنگ چین‌های موجود وجود ندارد. امروزه هم در طرفین بستر شمالی بند دو کانال آبرسانی به سمت اراضی فوق الذکر با اندک مسافتی دور تر از کانال های  قدیمی  احداث شده است که قابل استفاده می‌باشد.

دیواره‌ها و دستک‌ها :

برای نگهداری سطح آب تا اندازه ای که آب به راحتی به کانال های اطراف مسلط شود و جهت جلوگیری از رانش آب و خاک به سمت ساختمان های دهکده ، برای بالاتر بردن سطح آب تا حدی که بتوان آن را به کانال‌های اطراف هدایت نمود و جهت جلوگیری از رانش خاک‌های کنار رودخانه دیوارهای حائلی در فراز و پایین بند احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت این مجموعه دیوارها با سنگ های منظم ریشه دار و ملات ساروج می باشد. در مرکز دیواره‌ها از ملات ماسه و آهک نیز استفاده شده است.

آسیاب های آبی :

 می‌دانیم که در گذشته از نیروهای طبیعی همچون باد و آب جهت امور مختلفی بهره می‌گرفته‌اند. یکی از بهره‌گیری‌های جالب توجه‌ای که در این مجموعه مشاهده می‌شود . بهره‌گیری از نیروی آب جهت چرخانیدن چرخ آسیاب ها بوده است .

عناصر اصلی تشکیل دهنده آسیاب های آبی را می‌توان به صورت زیر بیان نمود:

1 - تنوره   2 – سنگ زیرین  3 – سنگ آسیاب یاسنگ گردان      4 – چرخ سنگ آسیاب    5 – محل نگهداری گندم قبل از آسیاب       6 - محل ریختن آرد(کته)

1 – تنوره :مسیری را که آب از آن بر روی پرره های چرخ آسیاب ریخته  می شد ، را تنوره آسیاب می نامند، این مسیر در آسیاب های مجموعه تاریخی بندامیر به صورت دایره ای به قطر متوسط1 متر با سنگ و ساروج طوری طراحی گردیده است که پس از بهره گیری از نیروی آب جهت چرخانیدن سنگ آسیاب آب را به مسیر خل آب هدایت می نماید . (خل آب مسیری بود که پس آب آسیاب را به رودخانه هدایت می کند.) در بعضی از محل‌ها که ارتفاع تنوره بیشر بود دو یا سه چرخ آسیاب در آن تعبیه می‌کردند که به آسیاب های سه سنگی مشهور بودند.

2 – سنگ  زیرین :مقاوم‌ترین عنصر آسیاب است که دارای سطحی زبر بوده و اندازه آن نسبت به میزان دبی آب ورودی به تنوره آسیاب متغیر بوده است

3-سنگ آسیاب یا سنگ گردان : سنگی که به محور چرخ آسیاب متصل بوده و بر روی سنگ زیرین آسیاب که سنگی ثابت بوده است می‌چرخیده است . سنگ فوق از سختی و زبری خاصی برخوردار بوده است .

4-چرخ آسیاب : عنصری است که نیروی آب را با برخورد به پرره های خود به سنگ گردان آسیاب وارد می‌کرده است .   

 بازارچه‌های محلی و ایجاد قطب اقتصادی :

  برخی از کارها در گذشته نیاز به مکان خاصی داشته است تا بتوان آن کار و حرفه را راه اندازی نمود. یکی از این کارها که مستلزم داشتن مکان با ویژگی خاص بوده آسیاب‌ها هستند . با توجه به طراحی صورت گرفته در مجموعه تاریخی بند امیر این مکان یکی از بزرگ ترین مجموعه‌های دارای آسیاب آبی منطقه بوده است. لذا با توجه به نیاز مبرم تمامی مردم به آرد، این مجموعه علاوه بر اینکه میزبان عده زیادی از عشایر و کاروان‌ها که از این پل عبور می‌کردند بوده ، عده زیادی از مردم منطقه که جهت آسیاب کردن گندم‌های خود به اینجا می‌آمدند را نیز میزبان بوده است و با توجه به کمبود امکانات در گذشته این مجموعه به عنوان قطب اقتصادی جهت تأمین مایحتاج زندگی مردم منطقه عمل می‌کرده . وجود حرفه‌های مختلف در این جا محرض می باشد، ولی بقایای بنا و آثاری از وجود بازار یا بازارچه با معماری خاص وجود ندارد. لیکن بنا به تحقیقات صورت گرفت و مصاحبه با ریش‌سفیدان محل و بررسی های انجام شده در کتب مختلف متوجه می‌شویم که ، بازارچه های بند امیر به صورت دکه‌هایی ساخته شده از تنه درختان ،   نی و حصیر در نزدیکی رودخانه و یا مغازه‌هایی در جوار منزل صاحب برخی حرفه‌ها بوده است . همان‌طور که هنوز هم در برخی از منازل باقی مانده از گذشته الگوهای کهن معماری منطقه ساخته شده‌اند مشاهده می‌گردد . اگر شخصی به شغل نمد مالی مشغول بود ، مغازه ای در جوار منزلش داشت که با توجه به تعامل اجتماعی قوی آن زمان مشتریان منطقه با کاسبان رابطه‌ای گرماگرم داشته‌اند، به نحوی که این رابطه در حد خانوادگی با هم گره می‌خورد . علاوه براین معاملات پایاپای بومیان محل با یکدیگر در این منطقه مرسوم بوده است و این نیز وجود بازار و یا بازارچه را در این چنین منطقه‌ای که تعامل اجتماعی و اقتصادی به این تنگاتنگی بوده را تاحدودی منتفی می‌نماید و در کل مغازه‌ها به صورت مکان‌هایی برای افراد غیر بومی منطقه و یا مشتریان غیر دائمی عمل می‌‌کردند.

مرمت‌ها :

 آسیب‌های وارده وگذر زمان در فرسایش مجموعه ، نقش مستقیمی دارد و مرمت و تثبیت بخش‌های مختلف این مجموعه بسیار مهم و دارای فوریت است . تا بتوان از اضمحلال و فروپاشی آن جلوگیری نمود . در راستای مرمت ، حفاظت و احیاء این بنای ارزشمند تاریخی، فرهنگی اقداماتی صورت گرفته است که به آن اشاراتی می‌گردد .

1 ) مرمت و بازسازی بخش هایی از دهانه‌های پل با سنگ و ملات ماسه و سیمان در سال 1354

2 )مرمت و بازسازی دهانه چهارم شرقی پل در سال 1367ه.ش

3 ) مرمت و باز سازی دهانه پل روی کانال گاوشیر در سال 1376ه.ش

علاوه براین می‌توان به تعمیرات غیر همگن و غیر کارشناسانه سازمان آب که به صورت پلاستر و قالب‌گیری بتونی در بعضی دهانه‌های پل نمایان است نیز اشاره نمود.

دفتر فنی تخت جمشید از سال 1365 با ایجاد موانع فلزی از تردد ماشین آلات سنگین بر روی پل جلوگیری به عمل آورد که پس از مکاتبات و هماهنگی لازم با مراجع ذیصلاح با ساخته شدن پل جدید خارج از حریم درجه یک مجموعه خوشبختانه تردد خودروها از سال 1380 از روی پل جدید صورت می‌گیرد .

 دخل و تصرف‌ها :

مطابق با مواد 558 لغایت 569 از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی "تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده " هرگونه دخل تصرف و تغییر یا خرابی آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی جرم محسوب و مرتکب مشمول مجازات های قانونی خواهد بود.

دخل و تصرف‌های سازمان آب در مجموعه تاریخی بند امیر :

از اوائل تابستان سال 1382سازمان آب در راستای استفاده مضاعف از این اثر تاریخی بدون در نظر گرفتن قدمت و توان سازه‌ای بنا دخل‌ وتصرفاتی را در مجموعه بند امیر آغازکرده بود که اگر ادامه پیدا می‌کرد لطمات جبران ناپذیری بر این مجموعه ارزشمند وارد می‌گردید ..

نصب دریچه های فلزی بر روی دهانه‌های سرریز بند :

 همان طور که اشاره گردید مجموعه تاریخی بند امیر از بدو تأسیس جهت کاربری چندگانه ایجاد شده است . طراحی و محاسبات صورت گرفته در آن زمان جهت سد تا ارتفاع سرریز کنونی جوابگو است و دهانه های پل یکی دیگر از اهداف ایجاد مجموعه بوده که کاربری پل را جوابگو است . در صورتی که این سازمان محترم در صدد این بود که دریچه‌هایی را در دهانه‌های این پل نصب نماید تا بتواند از دهانه‌های پل نیز به عنوان سد بهره‌گیری نماید بدون اینکه به قدمت، کاربری، مقاومت و میزان نیروهای وارده به این بخش توجه اصولی گردد .

بند فیض آباد :

«این بند در امتداد رودخانه کر ساخته شده و طول آن در حدود 222متر است و عرض آن در قسمت بالا بین 5 تا 12 متر می باشد . ارتفاع بند حدود 3 تا 4 متر است . بند از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. تعداد آسیاب‌های اطراف بند 22 عدد بوده که امروز بقایایی از دو عدد آسیاب نمایان است.» این بند در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و متأسفانه در سال 1379 ه.ش سازمان آب منطه‌ای استان فارس بدون رعایت قوانین و مقررات و کنوانسیون‌های مرمتی دخل و تصرف‌هایی در مجموعه بند فیض آباد انجام داد و ارتفاع بند را 80/1 متر از بند قدیمی بالاتر آورد و باعث از بین بردن سیمای تاریخی مجموعه گردید .

بند و پل تیلکان :

«طول بند در حدود 162 متر و عرض آن در سمت تاج حدود 5/7 متر و عرض بند در قسمت پی حدود 16 متر و ارتفاع بند در حدود 6 متر می‌باشد . ساختمان بند از سنگ و ملات ساروج و در بعضی قسمت ها با آجر و ملات آهکی می‌باشد ، اطراف بند تعدادی آسیاب بوده که  بقایای 8 عدد از آنها دیده می‌شود.» لازم به ذکر است سازمان آب منطقه ای فارس در این مجموعه تاریخی نیز دخل و تصرفاتی انجام داده است .

بند موان :

«طول بند حدود 66 متر و عرض آن حدود 8متر ، ارتفاع بند حدود 6 متر و ساختمان بند از سنگ و آجر و ملات ساروج است ، بند اولیه خراب شده و روی ریشه اصلی تعمیرات بعدی انجام یافته است.» متأسفانه سازمان آب منطقه ای فارس با احداث بند جدیدی با بتون در مقابل این اثر، آن را در پشت بند جدید و زیردر آب مدفون کرده است .

بند حسن آباد :

«بند اصلی به کلی خراب شده است و بند جدیدی بجای آن ساخته اند.»

بند جهان آباد :

«طول بند در در حدود50 متر و عرض آن در حدود 12 متر و ارتفاع آن 4 تا 6 متر است ، ساختمان بند از قلوه سنگ و ملات ساروج می‌‌باشد.»

منابع :

1 )کتاب درسی جغرافیای استان فارس مقطع اول دبیرستان ـ انتشارات سازمان آموزش و پرورش ـ 1381

2 )مخاصی محمدعلی ـ پل‌های قدیمی ایران ـ انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور ـ 1379.

3 )عنایت الله رضا ، غلامرضا کوروس ، محمدعلی امام شوشتری ، علی اکبر انتظامی ـ آب و فن آبیاری در ایران باستان ـ انتشارات شرکت سهامی ایران چاپ .

4) رستگارفسائی منصور ـ  فارسنامه ابن بلخی ـ انتشارات بنیاد فارس شناسی ـ 1374

6) سازمان آب منطقه ای فارس ، مهندسین مشاور عمران زمین و توسعه منابع آب

ناظم زارع

مرمت کار آثار هنری – 16/10/88