قوانین مجازاتهای اسلامی در برخورد با متخلفین میراث فرهنگی

موادی از قانون مجازات اسلامی(تعزیرات)

کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده) مصوب 2/3/75 فصل نهم- تخریب اموال تاریخی ، فرهنگی

ماده 558 :

هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن ، محوطه ها و مجموعه های فرهنگی – تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، یا اماکن مذکور، که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی – تاریخی یا مذهبی باشدو خرابی وارد آورد علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از یک الی ده سال محکوم می شود.

ماده 559 :

هر کس اشیاء و لوازم و همچنین مصالح و قطعات آثار فرهنگی- تاریخی  را از موزه ها و نمایشگاهها ، اماکن تاریخی و مذهبی و سایر اماکن که تحت حفاظت یا نظارت دولت است سرقت کند یا با علم به مسروقه بودن اشیای مذکور را بخرد یا پنهان دارد در صورتی که مشمول مجازات حد سرقت نگردد علاوه بر استرداد آن به حبس از یک تا پنج سال محکوم می شود.

ماده 560 :

هر کس بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی کشور ، یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان مذکور در حریم آثار فرهنگی – تاریخی مذکور در این ماده مبادرت به عملیاتی نمایدکه سبب تزلزل بنیان آنها شود یا در نتیجه آن عملیات به آثار و بناهای مذکور خرابی و لطمه وارد آید علاوه بر رفع آثار تخلف و پرداخت خسارت وارده به حبس از یک تا سه سال محکوم می شود.

ماده 561 :

هر گونه اقدام به خارج کردن اموال فرهنگی – تاریخی از کشور هر چند به خارج کردن آن نیانجامد قاچاق محسوب و مرتکب علاوه بر استرداد اموال به حبس از یک تا سه سال و پرداخت جریمه معادل دو برابر قیمت اموال موضوع قاچاق محکوم می گردد.

تبصره: تشخیص ماهیت فرهنگی- تاریخی به عهده سازمان میراث فرهنگی کشور می باشد

ماده 562 :

      هر گونه حفاری و کاوش به قصد بدست آوردن اموال فرهنگی- تاریخی ممنوع بوده  و مرتکب به حبس از شش ماه تا سه سال و ضبط اشیاء به نفع سازمان  میراث فرهنگی کشور و آلات و ادوات حفاری به نفع دولت محکوم می شود. چنانچه حفاری در اماکن و محوطه های تاریخی که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است یا بقاع متبرکه و اماکن مذهبی صورت گیرد علاوه بر ضبط اشیاء مکشوفه و آلات و ادوات حفاری مرتکب به حداکثر مجازات مقرر محکوم می شود.

تبصره 1 : هر کس اموال فرهنگی- تاریخی این ماده را حسب تصادف به دست آورد و طبق مقررات سازمان میراث فرهنگی کشور نسبت به تحویل آن اقدام ننماید به ضبط اموال مکشوفه محکوم می گردد.

تبصره 2 : خرید و فروش اموال فرهنگی- تاریخی حاصله از حفاری غیر مجاز ممنوع است و خریدار و فروشنده علاوه بر ضبط اموال فرهنگی مذکور، به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می شوند.هرگاه فروش اموال مذکور تحت هر عنوان از عناوین بطور مستقیم یا غیر مستقیم به اتباع خارجی صورت گیرد مرتکب به حداکثر مجازات مقرر محکوم می شود.

ماده 563 :

هر کس به اراضی و تپه ها و اماکن تاریخی و مذهبی که به ثبت آثار ملی رسیده و مالک خصوصی نداشته باشد تجاوز کند به شش ماه تا دو سال حبس محکوم می شود مشروط بر آنکه سازمان میراث فرهنگی کشور قبلاً حدود مشخصات این قبیل اماکن و مناطق را در محل تعیین و علامتگذاری کرده باشد.

ماده 564 :

هر کس بدون اجازه سازمان میراث فرهنگی کشور و بر خلاف ضوابط مصوب اعلام شده از سوی سازمان مذکور به مرمت یا تعمیر – تغییر ، تجدید و توسعه ابنیه یا تزئینات اماکن فرهنگی - تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی مبادرت نماید.به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم  

می شود.

در مسیر رود کر (رود کورش ) در شهرستان مرودشت

در مسیر رود کر (رود کورش ) در شهرستان مرودشت

«درجلگه مرکزی استان فارس سه آبریز یا دریاچه وجود دارد،که آب حوزه‌های اطراف را به سوی خود می‌کشاندکه این سه حوزه شامل : 1- دریاچه بختگان 2- دریاچه مهار لو 3- دریاچه پریشان.»1

دریاچه بختگان

در 50 کیلومتری شرق شیراز واقع شده وبه نام دریاچه نیریز هم شهرت دارد . مهمترین رودی که به این دریاچه می‌ریزد رود کر است که از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشمه گرفته و ضمن دریافت شعباتی چند که معروفترین آنها شعبه پلوار می‌باشد به سوی جنوب جریان می‌یابد .

رود کر

« این رود از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشه گرفته و پر آب‌ترین رود استان فارس می‌باشد که از آب آن در آبیاری زمین های زراعتی استفاده می‌شود . در محل قدیمی ایجاد سد در دوران هخامنشی بر روی این رود سد خاکی درودزن با هسته رسی احداث شده که با گنجایش حدود یک میلیارد متر مکعب آب ذخیره قابل توجه‌ای از آب را در استان به وجود آورده و طغیان‌های فصلی رود رانیز تا حدودی مهار میکند .از این ذخیره قابل اطمینان در بخش کشاورزی و صنایع و همچنین تامین آب آشامیدنی شهر های شیراز و مرودشت بهره برداری می شود .

سد درودزن قادر به مهار کامل طغیانهای فصلی نیست و مقادیر قابل توجه ای از آب ورودی به دریاچه سد از سرریز آن خارج میشود . سد دیگری در فاصله 60 کیلومتری در محل تنگ براق به نام سد ملاصدرا در دست احداث است . تا از سرریز شدن آب های سد درودزن جلوگیری شود . رود کر دارای شاخه های متعددی می‌باشد و در نزدیکی مرودشت شعبه مهمی به نام پلوار (سیوند) را دریافت می‌نماید و پس از طی 270 کیلومتر به دریاچه بختگان و طشک می ریزد .»1

تاریخچه

معماری آبی در مسیر رود خانه کر دارای پیشینه‌ای کهن و جالب توجه می باشد . آثار باقی مانده از دوهزار و پانصد سال پیش تا کنون (سد داریوش، و برده‌بریده) گواه توجه دیرینه به معماری آبی در مسیر این رودخانه همیشه جوشان است. دست یابی به این سئوال که پل سازی از چه زمانی و توسط چه کسانی آغاز شده مشکل است . ولی بدون شک انسان در هر دوره با هر وسیله ممکن ، مشکلات و موانع طبیعت را از  سر راه خود برداشته است. «قطعاٌ از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جویبارها و رودخانه‌های کوچک  از ابتدایی ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جوید می‌توان گفت که کار پل سازی آغاز شده است.»2 آثار باقی مانده در مسیر این رود کهن را می‌توان به صورت زیر بیان نمود .

همانطور که اشاره گردید رودخانه کر دارای شاخه‌هایی است که همچون شاخه اصلی آن به صورت چهار فصل دارای آب است و از دیرباز تا کنون کانون توجه‌هات مردم بومی و حاکمان بوده است عمده‌ترین آثار باقی مانده در مسیر اصلی این رود کهن را می‌توان به صورت زیر معرفی نمود .

1-              مجموعه آثار تاریخی سد داریوش/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

2-              آثار تاریخی برده بریده/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

3-              بقایای پل ابرج / اوائل دوره اسلامی.

4-              پل خان /اوائل قرن یازدهم هجری شمسی.

5-              مجموعه تاریخی بند امیر/ دوره آل بویه 365 هجری شمسی.

6-              مجموعه تاریخی بند فیض آباد / دوره آل بویه.

7-              مجموعه تاریخی بند تیلکان/ دوره آل بویه.

8-              مجموعه تاریخی بند موان / دوره آل بویه.

9-              مجموعه تاریخی بند حسن آباد / دوران آل بویه.

مرمت های حفاظتی آثار سنگی تاریخی

مرمت های حفاظتی آثار سنگی تاریخی

1-  روشهای مرمت سطوح سنگها

2-  تمیز کردن و زدودن آثار از هر گونه مواد شیمیائی و گلسنگ ها

3-  استفاده از آب آهک

4-  استحکام بخشی سطوح سنگها با رزین های مناسب

حفاظت آثار تایخی

1-  ایجاد پوشش های مناسب جهت جلوگیری از نفوذ آب و گرد و غبار

2-  ایجاد کانالهای هواکش پشت یا زیر آثار ( ایجاد فاصله بین سنگ و خاک)

3-  جابجائی آثار سنگی کمیاب و انتقال آنها به مکانهای مناسب سر پوشیده

4-  از بین بردن و جلوگیری از رشد درختچه ها و گیاهان هرز و تمیز کردن ترکهاو شکافها و پر کردن آنها

5-  ایجاد عایقهای مناسب بصورت مصنوعی یا طبیعی

6-  ایجاد داربستهای حفاظتی جهت هایل و حفاظت آثار

1- در مکانهایی که آثار سنگی در معرض هوای آزاد قرار دارند جهت جلوگیری از رسیدن و یا نفوذ آب ،جلوگیری از آسیبهای حیوانی ،آسیبهای انسانی ،و دیگر موارد آسیبهایی که امکان دارد آثار در معرض فساد تدریجی و نابودی قرار گیرند از پوشش های مناسبی جهت جلوگیری از این آسیبها بنا به موقعیت مکانی آنها میتوان استفاده نمود . همانند :

الف : ایجاد سایبانهایی بر روی آثار بنا به موقعیت مکانی بصورتی که تا حد امکان به جلوه آثار لطمه ای نزند . با جنسها و طرحهایی که تقریبا همطراز آثار قدیمی و در عین حال متمایز از آنها باشد ، مانند : فایبر گلاس ، فلزی و چوبی و ......

ب: پوشش شیشه ای آثار به صورتی که هیچگونه راه نفوذ هوای آلوده ، رطوبت و دسترسی به آثار نداشته باشد و حداقل انکسار نور خصوصا اشعه های خورشید را داشته باشد و مقاومت خوبی در تحمل تغییرات جوی و آسیبهای انسانی را دارا باشد و فیلتر های مناسبی جهت تصویه هوای آلوده و جلوگیری از رطوبت های هوا طوری در جدار شیشه ای نصب گردند تا آثار از هر گونه آسیبهای فیزیکی و . . . دور باشند . تقریبا همانند ویترین های موزه ها

2- راه دیگر جلوگیری از رسیدن رطوبت مستقیم به آثار سنگی میباشد . این کار روشهای مختلفی دارد که بعضی از آنها را ذکر مینمائیم ، میتوان در جاهائی که آثار سنگی ارتباط مستقیم با خاک و یا هر چیز دیگر غیر از جنس سنگ را دارند ، این ارتباط را با روشهای گوناگونی قطع نمود :

 الف : ایجاد کانالهای هواکش پشت و زیر آثار سنگی با هدف قطع شدن ارتباط مستقیم سنگ با خاک و ایجاد جریان هوای خشک و مناسب در این کانالها جهت رطوبت زدائی .

ب: ایجاد سکوهای بتنی با عایق رطوبتی مناسب در پی دیواره های سنگی جهت جداسازی ارتباط دیواره ها و آثار با زمین و از بین بردن رطوبتی که از پائین به آثار می رسد .

ج): در بعضی از بناهای سنگی از دیواره های خشتی نیز استفاده گردیده است که می بایست بین مصالح سنگی و خشتی فاصله ای ایجاد نمود تا رطوبت دیوارهای خشتی به آثار سنگی قطع گردد و اگر امکان ایجاد این فاصله نباشد میبایست از عایقهای مناسبی در محل اتصال آنها استفاده نمود .

نکته مهم : تا حد امکان میبایست کانالهای عبور آب را طوری عایق بندی نمود تا از نفوذ آب در آثار و بناهای تاریخی جلوگیری گردد و در جاهائی که امکان ایجاد این کانالها نباشد ، سطح اطراف بناهای سنگی را با مصالح مناسب طوری شیب بندی کرد تا مسیر آب بصورتی باشد که از آثار دور گردد و بیرون از محوطه های تاریخی هدایت شود .

3- معمولا در بناهای باستانی ، نقش برجسته ها  و دیگر نقشهائی که بر روی سنگها ، دیواره های خشتی و .... که در مکانهای نا مناسب قرار دارند و امکان حفاظت آن نیست نمونه دیگری ندارند ، آنها را به مکانهای سر پوشیده یا مناسبی انتقال داده و بجای آنها از بدل (کپی) استفاده می شود که از مواد مصنوعی در ساخت کپی آنها استفاده شده و در مکانی که آن اثر وجود داشته قرار میدهند ، البته در مواقعی که امکان جابجائی اثر نباشد در صورت امکان از دیگر موارد مرمتهای حفاظتی ، بنا به نوع و اندازه اثر استفاده میگردد تا از آسیب های مختلف جلوگیری گردد و نهایتا اگر هیچگونه مرمت حفاظتی شامل آن نگردد ،‌آن اثر را زیر خاک پنهان می نمایند تا در حد امکان آسیب های مختلف بر روی آن تا ثیر نداشته باشد .

4- معمولا در بناهای باستانی خصوصا آثار سنگی و خشتی علفهای هرز و درختچه هایی رویش میکنند که باعث خرابی ، جابجائی و شکستن و در نهایت نابودی تدریجی اثر می گردند ، لذا جهت جلوگیری از این آسیب ها میتوان در صورت امکان با جابجائی آثار این علف ها و درختچه ها را ریشه کن نمود ، در غیر اینصورت بوسیله سم پاشی بصورتی که به آثار باستانی لطمه ای نزند از بین برد و در ترکها و شکافهای ایجاد شده در آثار دوغاب شفته آهک تزریق نمود تا هیچگونه موادی خصوصا آب به درون آنها نفوذ ننماید ، چون عامل اصلی رویش درختچه ها و علف ها رطوبت میباشد .

5- در محوطه های باستانی که در هوای آزاد قرار دارند میتوان از عایقهای مناسبی بسته به مکان ، جنس و نوع اثر استفاده کرد ، جهت عایق نمودن آثار سنگی و جلوگیری از نفوذ رطوبت و هوای آلوده به درون آثار میتوان از مواد مناسبی همانند : پارالوئید ، موم و غیره . . . که نتیجه خوبی داشته اند استفاده مینمائیم ، طریقه استفاده از پارالوئید را در مقوله استحکام بخشی سطوح سنگها شرح داده ایم ، البته جلوگیری از هوای آلوده به محوطه آثار و نفوذ آنها همراه با رطوبت هوا در سنگ خیلی میباشد و تنها راه جلوگیری آن کار گذاشتن فیلتر بر روی کارخانه های دود زا و تولید کننده های شیمیائی میباشد . معمولا در کنار آثار سنگی ، آثار خشتی هم میبایست عایق بندی گردند تا راه نفوذ آب و دیگر آسیب ها گرفنه شود ،‌ در آثار تاریخی تخت جمشید اطراف دیواره های خشتی را آجر چیده و روی آن را با ملات ماسه و سیمان که همرنگ خاک شده اند عایق بندی میکنند و و سطح بالائی این دیواره ها را اول شفته آهک کرده و روی آنرا با ملات کاه گل و یا باملات ماسه و سیمان همرنگ خاک بصورت پشت ماهی عایق بندی مینمایند و اطراف لبه های دیواره ها را از آبچکانهای پیش ساخته بکار میبرند ،‌ البته بنا به موقعیت مکانی آثار باستانی و جوابگوئی مواد عایق بندی استفاده شده میبایست کار عایق بندی انجام شود ، تا این روش مرمت حفاظتی نتیجه رضایت بخشی داشته باشد .  

6- معمولا جهت بناهای سنگی یا خشتی که در معرض جابجائی و یا سقوط قرار دارند قبل از انجام عملیات مرمتی و استحکام بخشی از دو نوع داربست حفاظتی استفاده می نمایند ،

 الف :) داربست حفاظتی که اطراف محوطه بنای در معرض خرابی تدریجی قرار دارند ایجاد می شود تا هر گونه راه دسترسی به آن بنا غیر ممکن باشد ،‌این داربست تا پایان انجام عملیات مرمتی بر پا می باشد .

ب: ) داربست هایل و حفاظتی که اطراف بنا بصورتی ایجاد میگردد تا هم در معرض دسترسی نباشد و هم هایل محکمی جهت جلوگیری از ریزش احتمالی و جابجائی بنا باشد .

البته لازم به ذکر است چنین بناهائی در اولویت طرح مرمتی قرار دارند و حتما عملیا ت نجات بخشی اضطراری بر روی آنها در اسرع وقت انجام می شود .

ناظم زارع کارشناس مرمت آثار هنری

تخت جمشید

عامل های مهم در پیشبرد فساد تدریجی و تخریب اثر عبارتند از:

عامل های مهم در پیشبرد فساد تدریجی و تخریب اثر عبارتند از:

 (1- آلودگی هوای محیط ) (2- هوازدگی سنگ )( 3- پوسیدگی سنگ ها بخاطر اثر مستقیم فرسایشی آب)(  4 – مکانیسم رشد بلورهای جدید کلسیت در ترک ها و شکاف های سنگ )( 5- زیان حریق و گرمای خورشید)(  6- فرسایش به وسیله باد)( 7- آلودگی به وسیله گرد وخاک)( 8 – اضمحلال بوسیله عوامل بیولوژیکی الف : درختان و گیاهان    ب : جلبک و گلسنگ ها ج : قارچ و موجودات کوچک زنده ح : حیوانات )( 9 – کیفیت سنگ)(10- خوردگی فلزات)(11- ترک خوردن)( 12- صدای شدید (غرش))

حفاظت آثار تاریخی روش های مختلفی دارد:                        

1- ایجاد پوشش های مناسب جهت جلوگیری از نفوذ آب و گرد و غبار)( 2- ایجاد کانال های هواکش پشت یا زیر آثار (ایجاد فاصله بین سنگ و خاک))(3 - جابجایی آثار سنگی کمیاب و انتقال آن ها به مکان های مناسب سر پوشیده )(4- از بین بردن و جلوگیری از رشد درختچه ها و گیاهان هرز و تمیز کردن ترک هاو شکاف ها)( 5- ایجاد عایق های مناسب به صورت مصنوعی یا طبیعی)( 6- ایجاد داربست های حفاظتی جهت هایل و حفاظت آثار)

روش های مهم مرمت حفاظتی سطوح سنگ ها:

الف):گلسنگ زدایی، تمیز کردن و پر کردن رگه ها و شکاف ها     ب): طبله زدایی

پ: استفاده از آب آهک جهت مرمت سطوح سنگ ها

روند اجرایی یک طرح حفاظتی و مرمتی را می توان در 9 مرحله زیر به مختصر بیان نمود :

1-آسیب‌شناسی تخصصی(کارشناسی وضعیت موجود):  در راستای مطالعه و بررسی یک اثر ابتدایی‌ترین اقدامی که انجام می‌شود کارشناسی وضعیت موجود است. در این مرحله موارد و نکاتی مورد توجه قرار می‌گیرد که بر اساس آن طرح حفاظتی و مرمتی تدوین می‌گردد. این اقدام توسط متخصصین مرمت و حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی انجام می‌گیرد و نیازهای پیش بینی شده طرح حفاظت، مرمت و نجات‌بخشی در این مرحله اعلام می‌گردد. که با توجه به نوع فرسایش و وضعیت موجود اثر طرح حفاظت و مرمت تدوین می‌گردد .

2- طرح‌ اضطراری نجات‌بخشی: آثار در معرض خطر و اضمحلال که دارای قیدهای اضطرار هستند در این قالب مورد کارشناسی و تدوین طرح حفاظتی و مرمتی و نجات‌بخشی قرار می‌گیرند. که شامل : طرح حفاظت اضطرای و طرح حفاظتی و مرمتی است.

3- طرح‌ حفاظتی و مرمتی: آثار تاریخی در هر جا و مکان که قرار داشته باشند و مربوط به هر دوره‌ای از تاریخ که باشد نیازمند توجه و نگهداری دقیق است تا بتوانند همانطور که تا کنون استوارانه نمود خود را بیان نموده‌اند شکوهمندانه حفظ و معرفی گردند. 

4- مستندنگاری: در راستای بیان موضوعات تخصصی تصاویر نقشه‌ها و اسلایدهایی با ویژگی و حساسیت خاص خود تهیه می‌شود که به عنوان مستندات طرح حفاظتی و مرمتی از آن ها بهره‌گیری می‌شود.

5- ساختارشناسی: تجزیه‌های شیمیایی پتروگرافیک و انکسار اشعه ایکس نشان میدهد که تمام سنگهایی که هخامنشیان بکار گرفته اند سنگ آهک سخت و فشرده ای است که شامل حداقل 99% کلسیت خالص است و سنگهایی که در زمان حاضر برای تعمیرات مورد استفاده قرار می گیرند نیز از همین نوع هستند. مادامی که استوار ساختن بنایی یا بخشی از یک اثر به علت از بین رفتن و یا مفقود شدن ایجاب کند، سنگ های جدید را جایگزین سنگ های مفقود و یا عوامل معماری دیگر می‌کنند و یا قسمت های شکسته به اتصال سنگ های جدید مرمت می‌شود و این کار وقتی صورت می‌گیرد که مطالعات آناستیلوزی و پاره‌یابی اتمام یافته باشد و مطالعات ایستایی نیاز به کاربری سنگ جدید را اعلام نماید وبا توجه به مطالعات ساختاری سنگ مورد نیاز جهت امور بازسازی را انتخاب و مراحل ساخت قطعه مطابق الگو انجام می‌پذیرد وپس از به دست آوردن قطعه مورد نظر مطابق الگو عملیات بازسازی, مرمت و استحکام بخشی انجام می‌گردد.

6- رولوه وضعیت موجود: در این مرحله از طرح وضعیت موجود اثر با وسیله نقشه با جزییات مشخص می‌گردد و آسیب ها و فرسایش های موجود را در آن مشخص و معرفی می‌نماییم. این اقدام به صورت برداشت دستی با استفاده از روش مختصاتی و مثلثاتی انجام می‌گیرد و مستلزم دقت در حد میلیمتر است. با توجه به استفاده از علوم ژئوماتیک در راستای امور مستندنگاری وضعیت موجود می توان در پاره ای از موارد نیز از نقشه‌های فتوگرامتری استفاده نمود، لیکن باتوجه به میزان دقت و نوع ترسیم مورد نیاز در پاره‌ای از موارد این روش به خوبی جواب گوی نیاز مرمتکاران نیست.

7-  طرح موقت حفاظتی و مرمتی: پس از کارشناسی وضعیت موجود در صورت بحرانی بودن وضعیت ایستایی و بقاء اثر راهکارهای موقت و معتبری در قالب طرح حفاظت اضطراری پس از تبادل روش های ممکن بین متخصصین و نتیجه‌گیری مثبت در اولویت اجرا قرار می‌گیرد.

8- مطالعات استاتیکی:  در عصر تکنولوژی و پیشرفته امروزی علوم مختلف را می توان در راستای مرمت و احیای آثار و ابنیه تاریخی به کار گرفت. در راستای محاسبه میزان مقاومت‌ استاتیکی و ایستائی آثار و ابنیه تاریخی از نرم افزارهای مختلفی استفاده می‌شود و این امر درصد خطا و اشتباه را در امر مرمت بسیار کم می‌کند.

9- آسیب‌شناسی و مستندنگاری تخصصی:  در راستای تهیه و تدوین طرح  مرمتی و حفاظتی نتیجه مطالعات و بررسی‌های استاتیکی و آسیب‌شناسی تخصصی به همراه مستندنگاری‌های انجام شده طبقه بندی می‌گردد و در قالب طرح حفاظتی و مرمتی  به مراجع ذی صلاح ارسال می‌گردد.

فرایند آسیب شناسی آثار سنگی:

به طور اختصار عمده‌ترین آسیب‌های شناسایی شده را معرفی می‌نماییم:

1-                     باز شدن درزها و ترک ها و خوردگی سنگ ها در اثر فشارهای مکانیکی ریشه‌های گیاهان و یا ترشح اسیدهای گوناگون،توسط گلسنگ ها .

2-                     درزها، که ممکن است افقی، عمودی و یا مایل باشند .

3-                     تورق و قطعه قطعه شدن، در این حالت سنگ ها به لایه‌ها و یا قطعات کوچک تر تبدیل می‌شوند

4-                     حفره‌هایی که اندازه‌های مشخصی ندارند ولی می‌توانند ریز یا درشت باشند. 

5-                     نوشتن یادگاری، حجاری اثر جدید بر روی آثار پیشین، شکستن محل بست های فلزی به قصد ربودن فلز و سرب آن از آسیب‌ها محسوب می‌شوند .

روش مرمت سنگ به صورت تشریحی:

 برای استواری ترکیب بناها و اتصال تکه های شکسته سنگ ها میله های فولادی و یا برنزی با ابعاد گوناگون بر حسب احتیاج بکار برده می شود و این میله ها در اندرون سوراخ هایی که به وسیله   مته های مخصوص ایجاد می شود، قرار می گیرد. برای سوراخ هایی به قطر 25-4 میلیمتر مته برقی بکار می رود، برای سوراخ هایی با قطر بیشتر از  30-50 میلیمتر از مته ای که با فشار هوا کار می کند استفاده می شود. در صورتی که برای سوراخ های حتی بزرگتر جهت گذاشتن میله های فولادی قوی چون ممکن است ارتعاشات حاصله از مته کمپرسی سنگ را ضایع سازد، از مته برقی استفاده می شود و هنگام سوراخ کردن از آب نیز استفاده می گردد. این نوع مته اخیر می تواند سوراخ هایی تا قطر 90 میلیمتر نیز ایجاد کند.در مواردی که اقتضا کند برای استوار ساختن و یا اتصال سنگ ها، از وسایل نیرومندتری مانند تیرآهن های T شکل دوگانه استفاده می شود. سپس  میله های فولادی و سیم های آهنی را در بستری از سیمان قرار می دهند، که با فشار کم در داخل سوراخ اطراف آن ها تزریق می گردد. هنگامی که برای استوار ساختن یک بنا، میله فولادی یا آهنی بکار می رود، پیش از تزریق سیمان مایع، از بیرون ترک ها و شکاف ها را با سیمان مخلوط با براده ی سنگی که از جنس سنگ مورد تعمیر باشد، مسدود می سازند. بدین طریق سیمان تمام خلل و فرج داخل سنگ را پرکرده در شکاف های بسیار ریز مویین نیز نفوذ می کند. هنگامی که هدف وصل کردن قسمت های شکسته سنگ های بزرگ باشد، سیمان بین سطوح اتصال نیز نفوذ یافته، حفره های احتمالی واقع در محل اتصال و نیز شکاف ها و ترک های داخل سنگ را که قبلاً به همان طریق موصوف فوق بسته گردیده پر خواهد ساخت. وقتی که قرار است عنصر معماری مورد تعمیر را در محل عملکرد خود قرار دهند یعنی در محلی که متحمل فشار خواهد شد، میله را از داخل در تمام طول سنگ گذرانده سپس دو سر آن را از دو سو در بیرون با پیچ  و مهره محکم می بندد.در مواردی که فشار وارد به سنگ خفیف باشد، میله را فقط تا طول معینی از دو طرف محل شکستگی داخل سنگ می کنند. قطعات کوچک و حتی تکه های بزرگ سنگ را وقتی که سطوح اتصال چسبندگی کامل داشته باشد فقط با چسب سنگ[1] ( ماستیک ) به هم وصل می کنند. هنگام لزوم برای اطمینان از یک اتصال نیرومند تر، علاوه بر چسب از میله های فولادی نیز استفاده می شود. همیشه باید پیش از اتصال سطوح قطعات شکسته به یکدیگر آن ها را کاملاً پاک کرد تا این که خوب در یکدیگر جفت گردد. کار تمیز کردن بوسیله ی برس های فولادی انجام می گیرد. برای پاک کردن ترک ها و شکاف های وسیع تر در سطح سنگ تزریق سیمان مایع نیز عمل می شود. سپس سیمان وارد حفره های درون سنگ شده را یک پارچه و محکم می سازد. در هر صورت سیمان نباید در سطح سنگ نمایان گردد، به همین دلیل شکاف ها را نخست با اندازه دو سانتی متر از بیرون به همان طریقی که درمورد سنگ های بزرگ که با میله های فولادی اقدام می شود. مسدود می کنند فقط سوراخی باقی می گذارند که از آنجا کار تزریق انجام گیرد. شکاف های کوچکتر در سطح سنگ را با چسب بیرنگی که با پودر همان سنگ مخلوط می شود پر می نمایند، بطوری که محل تعمیر رنگ خاکستری صحیح را بخود گرفته و تا حد امکان تعمیر کمتر نشان داده شود. هنگامی که سنگ های بزرگ را از جای خود بر می دارند، همیشه پیش از نصب مجدد آن ها    خاک ها و خرده سنگ ها و ریشه گیاهانی که بین آن ها جمع گردیده برداشته می شود و سطح سنگ ها کاملاً پاک می گردد. فقط هنگامی که استوار ساختن بنایی و یا بخشی از یک بنا و یا دلائل ساختمانی دیگر ایجاب کند، سنگ های جدیدی را جایگزین سنگ های مفقود و یا عوامل معماری دیگر می کنند و یا قسمت های شکسته با اتصال سنگ های تازه مرمت می شوند و این کار وقتی صورت می گیرد که از ابعاد و شکل قسمت مفقود کاملاً اطمینان یافته باشد. مثلاً برای این که قرنیس باقی مانده را مستحکم سازند ممکن است یک سردر تازه ای را جانشین سردر مفقود شده نمود و یا یک سردر شکسته را مرمت کرد، به شرط آن که ابعاد دقیق عناصر مفقود و یا شکسته شده را کاملاً بدانند. به همین طریق می توان یک تکه ستون مفقود شده و یا ته ستون و یا شالی ستون شکسته را با بکار بردن سنگ جدیدی مرمت کرد، مشروط بر آن که ارتفاع و قطر دقیق ته ستون و ابعاد درست شالی ستون معلوم باشد. وقتی جای سنگ مفقود برای تماشاگر مریی نباشد، مانند پشت قطعه قرنیسی یا سردر روی درگاهی که دارای دو سنگ سردر است، بخواهند پرکنند، سنگ تازه ای بجای سنگ مفقود قرار نمی دهند بلکه فضای خالی را با شفته ای از سیمان و خرده سنگ هایی از جنس سنگ مورد تعمیر پر می کنند.هنگامی که تجدید ترکیب قسمت هایی از نمای پله ای لازم باشد، برای این که از نفوذ آب و آسیب به نقش های برجسته جلوگیری شود می توان سنگ تازه ای را جانشین قسمت های مفقود شده یا شکسته نقوش برجسته تزیینی و کتیبه دارکرد. در هر حال این کار موقعی صورت می گیرد که جای دقیق قسمت های اصلی که می بایست دوباره وصل شوند معلوم باشد. در مورد تعمیر پلکان، جاهایی سنگ جدید الحاق می شود که قسمت اعظم پله یا ردیفی از پلکان مفقود و یا به شدت آسیب دیده باشد و بالا و پایین رفتن بازدید کنندگان را دشوار یا خطرناک سازد. تمام سنگ هایی که جهت الحاق در تعمیرات به کار می رود از معادن جدید کوه رحمت یعنی همان محلی که سنگ تراشان عهد هخامنشی ازآن سنگ بریده اند، تهیه می شود تا ازنظر رنگ و ترکیب با مصالح باستانی هماهنگ گردد. در هر صورت محل استخراج جدید همیشه دور از محل استخراج باستانی برگزیده می شود.قطعات سنگ جدید را پیش از نصب در محل استخراج با ابعاد تقریبی می برند و این تکه های جدید تکمیلی پیش از اتصال به باقی مانده سنگ اصلی مورد تعمیر به شکل محل نصب درآورده می شود.پس ازنصب، این سنگ ها را با ابزار ظریف تر تراشیده ، سطح آن را با سنگ قدیمی تراز می کنند. به هر حال گاهی اوقات این کار پیش از عمل نصب بر روی زمین اجرا می شود. اما در مورد شالی های جدید زیر ستون و شالی هایی که باید مرمت شود. کار تراش آن ها همیشه پیش ازنصب در محل انجام می گیرد. الحاق عناصر حجاری شده مانند قسمت هائی از سر ستون، یا گلوئیهای اطراف در و پنجره و غیر آن، بدون کوشش در ایجاد جزئیات نقوش فقط به تراش خطوط اصلی نقوش اقدام می شود. فقط شیارها یا ابزار قاشقی میله های ستون دار را در روی سنگهای جدید الحاقی در می آورند.تا سبب قطع خطوط عمودی نگردد. جهت قسمت های الحاقی نقوش برجسته و کتیبه ها از لوحه های سنگی به قطر 8-10 سانتی متر استفاده می شود.این لوحه های سنگی را هم تراز با سطح متن نقوش برجسته و یا صفحات کتیبه دار با سیمان چسبانده، فقط به اندازة چند میلی متر برای تراش بعدی آنها را جلوتر نصب می کنند.سنگ های مفقود پلکان را با لوحه های جدیدی به قطر 11-10 سانتی متر معمولاً به اندازه پله های اصلی، جایگزین           می سازند. قبل از نصب سنگ در زیر آن کمی کوتاه تر ازسطح اصلی بتون ازجنس سیمان و شن درشت می ریزند و هنگامی که بتون هنوز تر است، سنگ بر روی آن می چسبانند. پله های شکسته مرمت می شود و گاهی اوقات وصله های مفقود را با الحاقاتی از سنگ جدید، به همان روش که در مورد الحاق سنگ های دیگر فوقاً توصیف شد، انجام می دهیم. سطح خارجی تمامی سنگ های الحاقی تازه، به طریقی که با سنگ اصلی فرق داشته باشد، به وسیلة قلم دندانه ای به پهنای 25 میلی متر که دارای 9 دندانه باشد، بطور اریب، شیارهای موازی می دهیم . در حالی که بیشتر کارهای حجاری با دست انجام می گیرد. برای صاف کردن سنگ های الحاقی پیش از این که اسکنه برقی به کار رود، از ساب های مدور الکتریکی استفاده می شود و اسکنه یا قلم دندانه داری که برای این قسمت استعمال می گردد، با فشار هوا به کار می افتد. اما در مورد الحاق سنگ های جدید در جاهایی که قبلاً با سنگ های قدیمی دیگر پوشیده شده بود، برای حجاری سطح سنگ الحاقی روش دیگری برگزیده شده است، بدین معنی که با قلم دندانه دار ضرباتی بر لبه ی محل اتصال سنگ وارد می کنند. در برخی موارد که قسمتی از تخته سنگ الحاقی در اصل داخل یک دیوار خشتی قرار داشته، این قسمت را تراش مختصر زبری می دهند، ولی کار تراش قسمت دیگر به طور کامل انجام می گیرد و همیشه تاریخ اجرای کار بر روی سنگ نقر   می شود.همیشه پیش از مرمت هر بنا و یا قسمتی از بنا، بررسی دقیق باستان شناسی به عمل می آید. بازمانده هایی که هنوز در جای اصلی هستند و نیز قطعات و تکه سنگ های پراکنده بر روی زمین اطراف، مورد آزمایش واقع می شود، سپس سنگ ها و قطعاتی که معلوم گردید متعلق به بنا و یا بخش مورد تعمیر است، شماره گذاری می گردد. بعداً عکس ها و ترسیمات دقیقی ازبنا برداشته و نقشه ای از محوطه اطراف می کشند و تمام سنگ های کوچک و بزرگ متعلق به اثر مورد تعمیر را که در آن محوطه قرار دارد، به ترتیب شماره آن ها ، بر روی نقشه نشان می دهند. همه این کارها برای ضبط وضع پیش از تعمیر بنا انجام می یابد. بنابراین عناصر معماری فرو ریخته را تا آنجا که ممکن است در روی زمین ترکیب و ترمیم می کنند. قطعات بزرگ و تکه سنگ های مفقود در سایر جاها و در روی صفه و در موزه مربوطه مورد جستجو قرار می گیرد. در نتیجه این مطالعات طبعاً در تمام مدت جریان کار ادامه می یابد، اغلب این امکان حاصل می شود که درباره ی شکل اصلی اثر مورد نظر اندیشه روشن تر پیدا شود که مطالعات قبلی را تکمیل و تصحیح نماید و گاهی اوقات این امر به کشف مهمی درباره ی جنبه های ناشناخته معماری منجر گردیده است.

ناظم زارع = کارشناس مرمت آثار هنری

---

طاق در معماری اسلامی ایران

طاق در معماری اسلامی ایران

مختصری در رابطه با انواع طاق و سازه ومصالح آنانواع سازه ها را قبل از ورود مصالح جدید در ایران را میتوان به ۲ دسته تقسیم کرد.

۱) سیستم ایستایی تیر پوش(سنگین:

در این نوع سازه ها نیرو ها عمدتا ناشی از وزن بنا به وسیله تیر های چوبی یا سنگی به ستون ها انتقال پیدا میکند و از آنجا به تکیه گاه منتقل میشود.

۲) سیستم ایستایی فشاری (طاقی:

عملکرد در این نوع سازه ها بر مبنای انتقال سریع نیروی وزن زیاد بنا به شالوده وکم کردن تاثیر خمش است.سازه ای دارای مقاومت فشاری نسبتا زیادی هستند ولی در برابر کشش مقاومت بالی ندارند.حال در اجرای طاق ها برای کاهش وزن آنها و هم چنین پیاده سازی یک تهویه طبیعی به جهت جلوگیری از ورود گرما در تابستان وخروج گرما در تابستان معمولا طاق ها را به صورت دو لایه اجرا میکنند که در بعضی موارد در طراحی فاصله ۲ طاق آنقدر زیاد میشود که آدم به راحتی میتواند در بین دو لایه در حرکت کند.البته همواره از ظاهر سازه قادر به تعیین نوع سیستم باربری آن نیستیم چون در بعضی از سازه ها به علت زیبایی بنا از طاق های کاذب استفاده میکنند ولی سیستم سازه ای آنها تیر پوش است .

● مصالح ساخت سازه های طاقی:

تمامی مصالح ساختمانی را میتوان به ۲ شاخه عمده تقسیم کرد:

۱) مصالح سنگین مانند سنگ وآجر

۲) مصالح سبک مانند چوب.

اکثرمصالح سنگین قدیمی دارای سختی ومقاومت بالا وانعطاف پذیری پایین میباشند.اما اکثر مصالح سبک حالت ارتجاعی داشته ونسبتا از مقاومت کششی بالایی بر خودار بودند .

در معماری اسلامی در ایران وبه طور اخص در سازه های طاقی اکثر از مصا لح سنگین استفاده شده است بااین تفاوت که در این میان از چوب به عنوان عنصری کمکی تقویت مقاومت سازه در برابر کشش وعاملی برای حل مشکلات ایستایی بنا استفاده شده است .

حال اگر در معماری مناطق مختلف کمی تعمق بکنیم در مناطقی بیشتر به سازه های طاقی برخورد میکنیم که مصالح رسی به عنوان مصالح قالب مطرح باشند.حال سعی میکنیم در اینجا به طور اختصار در مورد مصالح به کار رفته در طاق ها صحبت کنیم.

 آجر:

آجر که جزئ مصالح سنگین است به عنوان اصلی ترین مصالح در معماری اسلامی کاربرد دارد .قابلیت فیزیکی وفنی وهم چنین کار پذیری وشکل ورنگ آن را از خواص مهم این ماده ساختمانی هستند.

۲) سنگ:

ازسنگ می توان به عنوان یک عنصر کمکی و تزیینی در طاق ها نامبرد وکمتر میتوان طاق هایی سنگی یافت که البته از این نوع طاق ها بندرت در گوشه وکنار ایران یافت میشود .

۳) چوب:

در معماری اسلامی از مقاومت کششی چوب در سازه های طاقی مثل قوس طاق وگنبد برای رفع مسئله رانش استفاده شده است.به عنوان مثال در مسجد جامع اصفهان برای مهار قوسهای مختلف از این روش استفاده شده است وهم چنین در گنبد های دو پوسته از قرن هفتم به بعد استفاده از چوب در فواصل مختلف در لای جرزهای دیوار برای جلوگیری از خرد شدن آجرها بر اثر فشار زیاد به کا رگرفته شده است.

۴) ملاتها

در روند تکامل فنون ساختمان وبخصوص در ساخت سازه های عمودی وهم چنین سازه های عمودی وهم چنین سازه های طاقی ملاتها همیشه نقش مهمی را در امکان دادن به شکل گیری سازه های پیچیده ایفا کرده اند. ملات به عنوان یک ماده چسبنده عمل میکند .در ساخت سازه های طاقی سازندگان از ملات های مختلفی استفاده می کرده اند که ما در اینجا به مهم ترین آنها یعنی ملا تهای گچی ونیز ملات های آهک اشاره میکنیم

۱_۴) ملا ت های گچی:

چسبندگی بالا گیرش سریع واستحکام اولیه گچ باعث به کا رگیری وسیع آن در اجرای ساختمانهای طاقی شده است و در واقع بر پا کردن یک سازه طاقی مثل گنبد انواع طاقها وقوسها که در آنها از قالب چوبی استفاده نشده است ملزم به استفاده از این ماده است 

۲_۴) ملاتهای آهکی:

اهمیت این ملات در ساخت سازه های طاقی بیشتر به خاطر استفاده از آن در پایه ریزی پی ها میباشد .یکی از مهم ترین ملاتهای آهکی ملات ساروج است که اگر چه در اجرا مشکلاتی دارد ولی دارای مقاومت نهایی قابل توجهی است. حال بعد معرفی مصالح ساخت سازه های طاقی به بررسی انواع بنا های طاقی خواهیم پرداخت.

۱) قوس:

اولین سازه طاقی مورد بررسی قوس است.غیاث الدین جمشید کاشانی قوس را چنین تعریف میکند:قوس جسمی منحنی شکل بریا پوشش است.که دهانه آن از عمقش بیشتر باشد.تعادل قوس رابطه نزدیکی با پی وگشتاور وارد شده از طرف بارها که به شانه قوس انتقال پیدا میکند دارد.فن اجرای این سازه نسبت به زمان خود روش پیشرفته ای بوده است.قدمت قوس به چند هزرا سال قبل از میلاد مسیح میرسد واستفاده از این عنصر ساختمانی در حدود ۳۰۰۰ سال قبل در تمدن بین النهرین رایج بوده است. یکی از انواع قوسها قوس کاذب است.در این قوس وزن هر آجر یا سنگ بر روی نصف آجر یا سنگ زیرین خود به صورت عمودی وارد شده وسپس به پایه انتقال پیدا میکند. 

برای اجرای قوسها از آجر برروی زمین ساخته وداخل قالب را با نی وملات گچ پر کرده وبعد از خشک شدن وبیرون آوردن آن قرینه آن را در همین قالب ساخته وبه کمک چوب بر روی دیوار سوار میکنند .برای دهانه های بزرگ چون اسختن وریختن قالب گچی بر روی زمین و سوار کردن آن بر دیوار میسر نبوده برروی بنا تکه قوس را اجرا میکرده اند. 

۲) طاق:

از تجسم یک قوس در فضا طاق بوجود میآید .ساختمان طاق از رگه های آجری تشکیل شده است وتقریبا همان مشخصات ایستایی قوس را در فضا دارد.تفاوت قوس وطاق در میزان پوشش محل مورد نظر میباشد.قوسها برای پوشش مکانهایی که دهانه آنها از عمقشان کوچکتر است کاربرد دارند.طاق را درابعاد گوناگون وشکلها وگونه های مختلف طوری مورد استفاده قرار داده اند که انسان را به تعجب وا میدارد.پوشش بناهایی مثل مسجد جامع اصفهان با حدود ۴۷۶ طاق به اشکال گوناگون از نمونه های کم نظیر معماری جهان میباشد.

▪ انواع طاقها:

الف) طاق آهنگ:

این طاق به شکل یک نیم استوانه تو خالی میباشد واز حرکت یک قوس در امتداد یک خط بوجود میآید.استفاده از این نوع طاق معمولا مناسب فضاهای مستطیل شکل مثل راهروها وایوانها ست.نمونه های زیادی از این نوع طاق در معماری قبل وبعد از اسلام ساخته شده اند به عنوان مثال در دوره های ساسانی بناهایی مثل طاق کسری ازاین نوعند.هم چنین در مسجد تاریخانه دامغان ومساجد جامع نایین اصفهان اردستان نطنز وگوهر شاد فضاهای بزرگ با این نوع طاق پوشیده شده اند.

ب) طاق ترکین:

از نظر هندسی از تقاطع دو طاق آهنگ بوجود میآید.فضایی که این طاق میپوشاند به شکل مربع مستطیل یا چند ضلعی منتظم است.در سطح داخلی این طاق نسبت به قوسهایی که به کار رفته است ترکهایی دیده میشود.از نظر اجرایی طاق ترکین باید همزمان از روی چهار دیوار بر پا میشود ومثل سایر طاقها اجرای آن بدون استفاده از قاب صورت میگیرد.ازاین نوع طاق در پوشش چند فضا در مسجد جامع اصفهان استفاده شده است به طور کلی درمعماری ایران ازاین نوع طاق کمتر استفاده شده است

ج) طاق چهار بخش:

این نوع طاق مانند ترکین از تقاطع دو طاق آهنگ بوجود میآید بااین تفاوت که در این نوع طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق برروی چهار سطح تکیه کنند برروی چهار نقطه استوارند. قسمت حمال طاقهای چهار بخش از چهار طاق وچهار ترک تشکیل شده است.بارهای وارده کلا توسط مجموعه ای از قوسهای به هم چسیده که ترکها را میسازند به چهار تکیه گاه منتقل میشوند.اجرای این طاق از چهار گوشه آن شروع وبه راس آن ختم میشود.

د) طاق وتویزه:

این روش ساختمانی یکی از پیشرفته ترین فنون طاق سازی میباشد.این طاق بر مبنای عناصری به نام تویزه یا لنگه شکل میگیرد.لنگه ها وتویزه ها قوسهای پیش سلاخته ای هستند که در کار گذاشته میشوند وسپس دورآنها را با آجر میپوشانند.شکل به دست آمده را باریکه طاق نیز میگویند.در کاخ عالی قاپو از باریکه طاقها به عنوان اسکلت بندی بنا استفاده شده در این قسمت دو نوع از انواع مختلف آن یعنی طاق کجاوه و کاربندی را معرفی میکنیم:

▪ طاق کجاوه:

این نوع طاق تمام بار های وارده از پوشش اصلی خود را به باریکه های طاق منتقل میکند.از این نوع طاق در خانه های یزدی ویا در مسجد جامع تبریز استفاده شده است.▪ طاق کاربندی:

با کاربرد لنگه ها وتویزه ها واستفاده از آجر از نظر فنی واجرایی سازه ای سبک وسریع الاجراواز نظر ظاهری سازه ای زیباست.طرز اجرای کاربندی به این ترتیب است که ابتدا دو یا چهار طاق کامل به عنوان تویزه اصلی وباربر بنا کرده وبقیه باریکه ها را به آن ها متصل میکنند.پس از اینکه همه باریکه ها را به این روش بر پا کردند روی آنها طاق میزنند.برای دهانه های نسبتا بزرگ بنا بر مسائل ایستایی میبایست از باریکه طاقهای بزرگی استفاده کرد.

منابع:

۱_نیارش سازه های طاقی در معماری اسلامی ایران:غلامحسین معماریان
۲_هنر ایران:ترجمه بهروز حبیبی

۳)معماری ایران(دوره اسلامی):تالیف کیانی

۴)معماری اقلیم گرم وخشک:تالیف توسلی