پیشینه مرمت در تخت جمشید

پیشینه مرمت

 4 ) مرمت‌های1357 تاکنون : اقدامات مرمتی، حفاظتی و نجات‌بخشی در این دوره مطابق با معاهدات و کنوانسیونهای بین المللی پس از تصویب کمیته فنی مطابق برنامه زمان‌بندی شده اجرا می‌گردد. گروه اجرایی بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد، کارهای اجرایی خود را از سال 1357 تاکنون با توجه به تحقیقات، مطالعه و آزمایشات گروههای علمی معتبری همچون : مؤسسة شرقی دانشگاه شیکاگو، مؤسسه ایتالیایی شرق میانه و دور (گروه ایزمئو) ، دانشگاه نیویورک طرح های حفاظتی و مرمتی و نجات بخشی آثار تاریخی کشور را مطابق با کنوانسیونهای بین المللی با همکاری استادکاران سنگتراش و مرمتکاران بومی زیر نظر سازمان میراث فرهنگی کشور تحت مدیریت کارگاهی بخش فنی در جای‌جای دیار همیشه جاوید ایران زمین انجام می‌دهد. عمده‌ترین کارهای این گروه را میتوان در آثار سنگی دوران هخامشی مشاهده نمود. سعی این گروه نجات آثار از ویرانی بیشتر است. با توجه به برنامه‌های طولانی مدت و کوتاه مدت وبا عنایت به اولویت‌ها، آثار مورد، مطالعه و بررسی قرارگرفته و مطابق با برنامه حفاظتی مرمتی کارها انجام می‌شود. این کار را با مستحکم ساختن قسمتهایی از بنا که احتمال افتادن و فرو ریختن دارد و اتصال پاره‌های شکسته به بدنه اصلی اثر و پر کردن ترکهاو شکافهای داخلی و سطحی سنگ انجام میدهند . از دیگر کارهای گروه به جای خود گذاشتن سنگهایی است که از محل اصلی بیرون آمده است ، همچنین مرمت و جایگزین کردن قطعات کوچک و بزرگ سنگهایی است که از محل اصلی خود فرو افتاده است . برای استواری ترکیب بناها و اتصال تکه‌های شکسته سنگها پس از پاره یابی و وصالی با چسب مخصوص از میله های فولادی به ابعاد گوناگون بر حسب نیاز استفاده میشود. این میله ها در داخل سوراخهایی که به وسیله مته های مخصوص ایجاد میشود قرار می گیر . در مواردی که اقتضا کند برای استوار ساختن و یا اتصال سنگها ،از وسائل نیرومند تری مانند تیر آهنهای معمولی یا بالپهن و مهارکشهایی با قدرت متناسب با نیازاستفاده میشود. سپس فضای خالی بین اجزاء آهنی و سنگ را به وسیله ملاتی از ماسه با دانه بندی مخصوص و سیمان با در صد مناسب به طریقی تزریق میکنند که این ملات بتواند در ریرترکها و شکافهای سنگها نیز نفوذو فضای خالی ایجاد شده را پر نماید. وقتی که قرار است عناصر معماری مورد تعمیر را در محل اصلی عملکرد خود قرار دهند. یعنی در محلی که متحمل فشار خواهد شد، میله را از داخل در تمام طول سنگ گذرانده و سپس دو سر آن را از دو طرف با پیچ و مهره محکم میشود. که به این عمل اصطلاحاً فولاد گذاری سرتاسری می‌گویند . در مواردی که فشار وارده بر سنگ خفیف باشد میله را فقط تا طول معینی از دو طرف محل شکستگی داخل سنگ قرار میدهند . و این عمل را اصطلاحاً فولاد گذاری غیر سرتاسری میگویند. همیشه باید پیش از اتصال سطوح قطعات شکسته به یکدیگر آنها را کاملا پاک کرد تا اینکه عملیات یکپارچه سازی به طرز صحیح انجام پذیرد. کار تمیز کردن به وسیله بروسهای فولادی انجام میگیرد. فقط هنگامی که استوار ساختن بنایی یا بخشی از یک اثر به علت ازبین رفتن و یا مفقود شدن ایجاب کند، سنگهای جدید را جایگزین سنگهای مفقود و یا عوامل معماری دیگر میکنند و یا قسمتهای شکسته به اتصال سنگهای جدید مرمت میشود و این کار وقتی صورت میگیرد که مطالعات آناستولوزی و پاره یابی اتمام یافته باشد و مطالعات ایستایی نیاز به کاربری سنگ جدید را اعلام نماید وبا توجه به مطالعات ساختاری سنگ مورد نیاز جهت امور بازسازی را انتخاب و مراحل ساخت قطعه مطابق الگو انجام می‌پذیرد وپس از به دست آوردن قطعه مورد نظر مطابق الگو عملیات باز سازی, مرمت و استحکام بخشی انجام می پذیرد. روند اجرای یک طرح حفاظتی و مرمتی را میتوان در چارت اجرایی این گروه دیدن فرمایید. آسیب‌شناسی تخصصی(کارشناسی وضعیت موجود) : در راستای مطالعه و بررسی یک اثر ابتدائی‌ترین اقدامی که انجام می‌شود کارشناسی وضعیت موجود است. در این مرحله موارد و نکاتی مورد توجه قرار می‌گیرد که بر اساس آن طرح حفاظتی و مرمتی تدوین می‌گردد. این اقدام توسط متخصصین مرمت و حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی انجام می‌گیرد و نیازهای پیش بینی شده طرح حفاظت، مرمت و نجات‌بخشی در این مرحله اعلام می‌گردد. که با توجه به نوع فرسایش و وضعیت موجود اثر طرح حفاظت و مرمت تدوین می‌گردد . طرح‌ حفاظتی، مرمتی، نجات‌بخشی: آثار در معرض خطر و اضمحلال که دارای قیدهای اضطرار هستند در این قالب مورد کارشناسی و تدوین طرح حفاظتی و مرمتی و نجات‌بخشی قرار می‌گیرند. که شامل : طرح حفاظت اضطرای و طرح حفاظتی و مرمتی است. طرح‌ حفاظتی و مرمتی: آثار تاریخی در هر جا و مکان که قرار داشته باشند و مربوط به هر دوره‌ای از تاریخ که باشد نیازمند توجه و نگهداری دقیق است تا بتوانند همچونان که تا کنون استوارانه نمود خود را بیان نموده‌اند شکوهمندانه حفظ و معرفی گردند. مستندنگاری : در راستای بیان موضوعات تخصصی تصاویر نقشه‌ها و اسلایدهائی با ویژگی و حساسیت خاص خود تهیه می‌شود که به عنوان مستندات طرح حفاظتی و مرمتی از آنها بهره‌گیری می‌شود. ساختارشناسی : تجزیه‌های شیمیائی پتروگرافیک و انکسار اشعه ایکس نشان میدهد که تمام سنگهائی که هخامنشیان بکار گرفتته اند سنگ آهک سخت و فشرده ای است که شامل حداقل 99% کلسیت خالص است و سنگهایی که در زمان حاضر برای تعمیرات مورد استفاده قرار میگیرند نیز از همین نوع هستند. مادامی که استوار ساختن بنایی یا بخشی از یک اثر به علت ازبین رفتن و یا مفقود شدن ایجاب کند، سنگهای جدید را جایگزین سنگهای مفقود و یا عوامل معماری دیگر می‌کنند و یا قسمتهای شکسته به اتصال سنگهای جدید مرمت می‌شود و این کار وقتی صورت می‌گیرد که مطالعات آناستولوزی و پاره‌یابی اتمام یافته باشد و مطالعات ایستایی نیاز به کاربری سنگ جدید را اعلام نماید وبا توجه به مطالعات ساختاری سنگ مورد نیاز جهت امور بازسازی را انتخاب و مراحل ساخت قطعه مطابق الگو انجام می‌پذیرد وپس از به دست آوردن قطعه مورد نظر مطابق الگو عملیات بازسازی, مرمت و استحکام بخشی انجام می‌پذیرد. رلوه وضعیت موجود: در این مرحله از طرح وضعیت موجود اثر با وسیله نقشه با جزئیات مشخص می‌گردد و آسیبها و فرسایشهای موجود را در آن مشخص و معرفی می‌نمائیم. این اقدام به صورت برداشت دستی با استفاده از روش مختصاتی و مثلثاتی انجام می‌گیرد و مستلزم دقت در حد میلیمتر است. با توجه به استفاده از علوم ژئوماتیک در راستای امور مستندنگاری وضعیت موجود میتوان در پاره از موارد نیز از نقشه‌های فتوگرامتری استفاده نمود لیکن باتوجه به میزان دقت و نوع ترسیم مورد نیاز در پاره‌ای از موارد این روش به خوبی جوابگوی نیاز مرمتکاران نیست. طرح موقت حفاظتی و مرمتی: پس از کارشناسی وضعیت موجود در صورت بحرانی بودن وضعیت ایستائی و بقاء اثر راهکارهای موقت و معتبری در قالب طرح حفاظت اضطرای پس ازا تبادل روشهای ممکن بین متخصصین و نتیجه‌گیری مثبت در اولویت اجرا قرار می‌گیرد. مطالعات استاتیکی: در عصر تکنولوژی و پیشرفته امروزی علوم مختلف را میتوان در راستای مرمت و احیاءآثار و ابنیه تاریخی به کار گرفت. در راستای محاسبه میزان مقاومت‌ استایکی و ایستائی آثار و ابنیه تاریخی از نرم افزارهای مختلفی استفاده می‌شود و این امر درصد خطا و اشتباه را در امر مرمت بسیار کم می‌کند. آسیب‌شناسی و مستندنگاری تخصصی: در راستای تهیه و تدوین طرح مرمتی و حفاظتی نتیجه مطالعات و بررسی‌های استاتیکی و آسیب‌شناسی تخصصی به همراه مستندنگاری‌های انجام شده طبقه بندی می‌گردد و در قالب طرح حفاظتی و مرمتی به مراجع ذیصلاح ارسال می‌گردد. فرایند آسیب شناسی آثار سنگی پیش از بررسی عوامل تخریبی و فرسایشی سنگ به طور اختصار عمده‌ترین آسیب‌های شناسائی شده را معرفی می‌نماییم. 1- باز شدن درزها و ترکها و خوردگی سنگها در اثر فشارهای مکانیکی ریشه‌های گیاهان و یا ترشح اسیدهای گوناگون،توسط گلسنگها  2- درزها، که ممکن است افقی،عمودی و یا مایل باشند 3- تورق و قطعه قطعه شدن، در این حالت سنگها به لایه‌ها و یا قطعات کوچکتر تبدیل می‌شوند4- حفره‌هایی که اندازه‌های مشخصی ندارند ولی می‌توانند ریز یا درشت باشند.  5- نوشتن یادگاری، حجاری اثر جدید بر روی آثار پیشین، شکستن محل بستهای فلزی به قصد ربودن فلز و سرب آن از آسیب‌ها محسوب می‌شوند عوامل موثر در تخریب پس از شناسایی آسیب‌ها به دلایل به وجود آمدن این آسیب‌ها می‌پردازیم. سنگ نیز مانند هر ماده دیگری در این جهان ناپایدار دستخوش فرسایش و دگرگونی است. فرآیندهای فرسایشی در یک تقسیم بندی کلی، تحت عنوان عوامل درونی و بیرونی نام‌گذاری شده‌اند که عوامل درونی مربوط به شرایط تشکیل سنگها، نوع، جنس سنگ و فعالیتهای تکوینی زمین می‌باشند. عوامل بیرونی به پارامترهای اقلیمی مانند تغییرات درجه حررات، بارش، جهت وزش باد، تبخیر، آلودگی‌های هوا و تخریب‌های انسانی مربوط می‌شوند که در اصطلاح به آن هوازدگی می‌گویند. و با توجه به واکنش سنگ در برابر پارامترهای فوق الذکر تعریف خاص خود را دارا می‌باشند مثل هوازدگی شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و در برخی موارد آسیب‌های انسانی را نیز هوازدگی انسانی نام‌گذاری کرده‌اند. عوامل درونی آسیب‌های ایجاد شده بر اثر شرایط پیدایش سنگ: اگر سنگها تحت فشار مداوم و تدریجی قرار گیرند، چین می‌خورند، تصور این امر چندان ساده به نظر نمی‌آید ولی تحقق آن در اعماق پوسته زمین و حرارت رو به افزایش است و به آسانی میسر است. البته نوع عکس‌العمل سنگها به حالت، جنس سنگ، مقدار نیرو، مدت زمان و تأثیر آن و دمای محیط بستگی دارد. ناهمواریهای سطح زمین به دلیل این نوع فعالیتهای درونی ایجاد شده‌اند و بدلیل چین خوردگی یا کشیدگی سطح زمین است که شکستگی در سنگها رخ می‌دهد که آن در کوه‌ها بصورت درز یا گسل است. اگر شکستگی با جابجایی بخش‌های طرفین آن همرا باشد گسل بوجود می‌آید که خود انواع مختلف دارد. درزها و شکستگی‌ها یکی از عوامل مهم تخریبی و فرسایش آثار سنگی با شمار می‌روند. درزها علاوه بر اینکه بین قسمت‌های مختلف آثار فاصله می‌اندازد، سبب ریختگی بخش‌هایی از آنها می‌شوند.  بافت سنگ‌ها یکی دیگر از عوامل درونی موثر در تخریب. نوع، اندازه، میزان جورشدگی و نحوه آرایش دانه‌های تشکیل دهنده سنگها است. که مقاومت آنها را در برابر هوازدگی تعیین می‌کند و با مطالعه مقاطع نازک میکروسکوپی می‌توان به اطلاعات فوق دست یافت رسوبی اولیه‌ی آن میکریتی و فاقد ذراتآواری است مقاومت شیمیایی و فیزیکی بیشتری دارد نسبت به سنگی که دارای قطعات میکروفسیل و یا سیمان اسپاریتی دارد. نوع کانی‌های تشکیل‌دهنده سنگ نیز در مقاومت سنگ موثر است مثلاً سنگ‌آهک‌های آذرین از مقاومت بیشتری نسبت به سنگهای آهکی برخوردارند. عوامل بیرونی تفکیک و تجزیه مواد در اثر عوامل فیزیکی، شیمیایی،بیولوژیکی را هوازدگی می‌گویند که انواع آن را مختصراً شرح می‌دهیم. 1ـ هوازدگی شیمیایی: «وقتی کانی‌ها در مقابل عوامل جوی مثل آب، دی اکسید کربن، اکسیژن واکنش نشان می‌دهند و تبدیل به کانی‌ها و مواد جدید گردند به‌آن هوازدگی شیمیایی گویند. که به دلایل گوناگون مانند تغیرات درجهPH ، اکسیداسیون، انحلال کربناسیون، هیدرولیز و هیدراتاسیون ایجاد می‌شوند و از این میان انحلال نقش قابل توجهی دارد.» هوازدگی شیمیایی در سنگها به صورت تبلور نمک و خوردگی سنگ یا رسوب‌گذاری و ایجاد حفره و پوسیدکی نمایان است. اساساٌ هر نوع خرابی و فساد سنگها که در تخت جمشید، پاسارگاد و نقش رستم بوجود آمده و هم اکنون نیز ادامه دارد بخاطر پدیده حل شدن جز به جز کلسیت در اثر نفوذ آب است. سپس همچنانکه آب در سطح و در میان سنگ جریان می‌یابد کلسیت بلورین آن رسوب شده و آب آن از سطوح روباز سنگ تبخیز می‌شود. همین مکانیسم اگر تنها عامل نباشد عمل مهمی در پوسیدگی آثار سنگی است.  2ـ هوازدگی فیزیکی : یعنی تجزیه مواد به طریقه تماماً مکانیکی که بوسیله عوامل گوناگون فراهم می‌شود.این تغییرات به نظام ملکولی آسیب وارد نمی‌کند و در حد خرد شدن کانی است نه در حد ملکول جسم.اساس این نوع تجزیه غالباً فشارهای نیروی جاذبه، تغییرات درجه حرارت، یخبندان، منافذ آزاد سنگها، آبگیری کانی‌هاکه با جذب آب متورم شده و گسستگی را تشدید می‌کنند و بافت و رنگ سنگ می‌‌باشد.قطعه قطعه شدن سنگها، باز شدن درزها و ترکها در اثر یخبندان، تورق، پوسته شدن سنگ نشانه‌هایی از هوازدگی فیزیکی می‌باشند.3 ـ هوازدگی بیولوژیکی : ترکیبی از تاثیرات فیزیکی و شیمیایی گیاهان و جانوران بر روی سنگهاست. گیاهان به دو گونه پست و عالی در تخریب سنگها موثرند. گیاهان پست مانند گلسنگها که با تولید اسیدهای خالص، املاح مورد نیاز خود را از سنگها به دست می‌آورند و گیاهان عالی مانند درخت‌ها و درختچه‌ها که دارای ریشه‌های نیرومند و دائمی هستند و به نسبتی که رشد می‌کنند مانند گوه در داخل شکاف‌ها جا می‌گیرند و فشار فیزیکی فوق‌العاده‌ای بر روی سنگها وارد نموده .گیاهان در اثر تنفس گازکربنیک تولید می‌کنند که این گاز در آب باران و برف حل می‌شود و تولید بی‌اسیدکربنیک می‌کند. به‌همین دلیل شدّت تخریبی آب را افزایش می‌دهد. با توّجه به اینکه دی‌اکسیدکربن موجود در خاک دارای بقایای گیاهی ده برابر دی‌اکسید موجود در آب باران است.گیاهان ضمن پوسیدن اسیدهای دیگری تولید می‌کنند که موجب خوردگی سنگ می‌شوند. جانوران نیز از عوامل تخریب بیولوژیکی هستند با لانه‌سازی و نوک زدن باعث آسیب رساندن به سنگ‌های نرم می‌شوند. ولی بیشترین آسیب رسانی توسط فضله گذاری این جانوران صورت می‌گیرد. باکتریها با تجزیه فضله‌ها و موادی که پرندگان جهت لانه‌سازی استفاده می‌کنند سبب تولید اسیدهایی می‌گردند که در انحلال سنگها موثرند. عمل اکسیداسیون و احیاء نیز موجب آسیب رسانی به سنگها می‌گردند. بعضی از باکتریها سولفورها را تبدیل به اسید سولفوریک می‌نمایند و سبب خوردگی سنگها می‌گردند. 4ـ آسیب‌های انسانی این آسیب‌ها نیز از مهمترین عوامل تخریب محسوب می‌شوند. تخریب محل بست‌های فلزی، نوشتن یادگاری‌ها، و بارشهای اسیدی که در اثر آلودگی‌های محیطی(کارخانه‌ها)ایجاد می‌شوند و یا حذف یک اثر و حجاری اثر تازه از آسیب‌های انسانی مخرٌب می‌باشند.