نقش شیمی در میراث فرهنگی ، یکی ، شناخت مواد و تشخیص سیر تحول فن

نقش شیمی در میراث فرهنگی ، یکی ، شناخت مواد و تشخیص سیر تحول فن آوری است. اما از آن مهمتر ، چیزی است که در دنیا تحت عنوان «Conserration Science» یا «پژوهشهای آزمایشگاهی در امر حفاظت» یاد می‌شود. ترجمه «مرمت» در زبان فارسی به معنی وصله - پینه کردن چند تکه و ترمیم و تهیه در ذهن است، در صورتی که مفهوم مرمت یک اثر تاریخی ، کاری است که یک پزشک در مورد بیمار انجام می‌دهد. همان کار را مرمت‌گر در مورد اثر تاریخی انجام می‌دهد.

اثر تاریخی ، ابتدا مطالعه عینی می‌شود که به آن مستندنگاری می‌گویند، سپس با استفاده از شیمی، فیزیک و زیست شناسی نوع آسیبهای آن تشخیص داده می‌شود، یا آسیب شناسی می‌شود. آنگاه روشهای درمان که در مرمت به آن استحکام بخشی می‌گویند، شروع می‌شود که حاصلش ، طولانیتر کردن عمر اثر فرهنگی است. 

فرهنگ و دانستنیهای علمی و عملی برای نگهداری و ترمیم آثار هنری

سریشم (Colle Forte – Glue ) قوطی و ظرف سریشم یکی از مهمترین وسایل کارگاه تعمیر مبل و اثاث چوبی بشمار می‌آید – بهتر است ظرفی برای این کار در نظر بگیرند که دارای دو قسمت جداگانه باشد ، در قسمت داخلی قطعات خوردشده سریشم را ریخته و روی آن را آب بریزند و مدتی بگذارند تا خیس شود ، قسمت خارجی را تا نیمه فقط آب ریخته و مجموعه را روی چراغ بگذارند و حرارت دهند تا سریشم کاملا ذوب گردد اگر غلظت خمیر حاصل بیشتر از حد لزوم باشد کمی آب بدان بیفزایند – در هنگام افزودن آب باید جانب احتیاط رعایت شود تا مخلوط بیش از اندازه رقیق نشود و خاصیت چسبندگی خود را از دست ندهد (وجود آب داغ در ظرف خارجی از سرد شدن ) در اکثر موارد چسبندگی به حدی است که قطعات مورد نظر را کاملا به یکدیگر می چسباند ولی در بعضی موارد از نظر احتیاط لازم است قطعات چسبیده شده را به کمک اتصالهای اضافی یا پرچ کردن نواحی مورد نظر تقویت نمایند تا بتواند در مقابل کشش مقاومت بیشتری از خود نشان دهد سریشم را چنانچه در مورد چسب بیان گردیده است نباید بیش از اندازه بکار برند و بعد از این که قطعات سریشم زده را روی یکدیگر قرار دادند ، محل اتصال را تا هنگام سخت شدن سریشم بکمک گیره‌های مناسب تحت فشار قرار دهند آغشتن بسریشم باید در فضای گرم انجام گیرد و هر گاه سطح قطعه چوب سردی را بسریشم بیالایند پیش از اینکه قطعات سریشم زده بیکدیگر متصل شوند ذرات سریشم دلمه میشود و اتصالی که بدین طریق حاصل میشود سست و کم دوام میگردد بنابراین بهتر است سطوح مورد نظر را قبل از آغشتن بسریشم گرم نمایند ضمنأ این نکته را نیز یادآوری مینماید که پیش از آغشتن سطوح بسریشم باید آنها را با یکدیگر مقابله نمایند تا پس از اتصال نیازی بخراطی یا تراشیدن و غیره نباشد . 

سفیداب سرب یا سفیداب شیخ (Blanc de Geruse – WhiteLaed – Flake White) این جسم از نظر شیمیایی ئیدروکربنات سرب است و اگر در مجاورت ترکیبات گازی شکل گوگرد قرار گیرد بسولفور سیاه رنگ مبدل میشود ، باید در نظر گرفت که مقداری از این ترکیبات گوگردی بوسیله دوده و گازهای حاصل از احتراق سوختهای مختلف از قبیل فرآورده‌های نفت و زغال سنگ [48] در فضا پخش میشود و و تابلوهای نقاشی را که دارای سفیداب سرب میباشد سیاه میکند.

برای ترمیم و اصلاح این قبیل تابلوخای نقاشی کافی است نواحی سیاه شده را بمحلولی از آب اکسیژنه در اتر بیالایند ، در نتیجه سولفورهای سیاه رنگ سرب اکسید شده و بسولفات سفید رنگ سرب مبدل میشوند و نقاط سیاه شده مجددأ سیاه رنگ میگردند . یادآوری این نکته را ضروری میداند که آب اکسیژنه ممکن است روی سایر مواد رنگین نیز تأثیر نموده و تابلو نقاشی را فاسد نماید ، بنابراین باید در هنگام استفاده از محلول آب اکسیژنه در اتر کمال احتیاط مراعات گردد باینطریق که فقط نقاط سیاه شده باین ماده آغشته شوند ، اگر نواحی وسیعی سیاه شده باشند ممکن است قطعات مناسبی از کاغذخشک کن سفید را بشکل مناسب بریده و پس از اشباع کردن در محلول مزبور روی ناحیه سیاه شده بگذارند

سلولوئید (Celluloid) سلولوئید یکی از مواد پلاستیک است و آنرا از ترکیب نیترو سلولز (Nitro Cellulose) و کافور (Camphor) تهیه میکنند این جسم در یکصد درجه نرم و قابلیت قالبگیری پیدا میکند ، اشیاء سلولوئیدی در آب غیر محلولندو آسیبی نمی بینند ولی در آستن (Acetone) و آستات آمیل(Anyl Acetate) و الکل حل میشوند – اگر مقداری سلولوئید در آستن و آستات آمیل حل نمایند چسب یا ورنی بسیار مفیدی بدست میآید – البته نتیجه عمل بعبارت دیگر مشخصات جسمی که بدست میآید بمقدار حلال بستگی دارد

سمباده (Emeri – Emery) این ماده مخلوطی است از (Corunoum) و (Magnetite؛) [49] و بعضی مواد معدنی دیگر – جسمی است بسیار سخت که از آن کاغذ سمباده و چرخ سمباده و غیره تهیه کرده و به عنوان ساینده (Abrasive) برای سائیدن و پرداخت کردن اشیاء مختلف بکار میبرند (مراجعه شود به درجه سختی اجسام و ساینده‌ها در شماره‌های قبل )

سنگها (Pierres – Stones) سنگهایی که در کارهای مختلف هنری بکار میروند انواع گوناگون دارند – در بعضی مواد خواص مکانیکی سنگها جهت استفاده در ابنیه و کارهای ساختمانی مورد توجه است ولی در هنرهای ظریفه بیشتر وضع ظاهری و نقش و نگار طبعیی آن مورد نظر میباشد ، از این رو در اینجا از سنگهایی بحث میشود که در رشته‌های مختلف هنرهای زیبا هر یک از آنها میتوانند به طریقی مورد استفاده قرار گیرند . 
در شماره‌های پیشین درباره ،(Chalcedony ) و (Calcite ) و (Basalt) و (Breccia) و (Obsidian) و (Serpentine ) و (Soapstone) و (Feldspar) و (Haematite) و (Jade) و (Diorite) بطور مستقل یا در مبحث سختی اجسام ذکر شده است . اینک نیز چند نوع سنگ که هر یک به طریقی در کارگاههای هنری مورد استفاده قرار میگیرند بطور مختصر بیان میشوند – مرمر سفید (Alabastre) و مرمر معمولی (Marble) فارسی و سنگ گچ(Gypsun) و کوارتز (Quartz) بعدأ ذکر خواهند شد . 
سنگ پا (Pierre ponce- pumice powdrer) سنگ متخلخلی است که از صخره‌های آتشفشانی بدست میآید – گرد آن را بعنوان ماده ساینده نرمی برای پرداخت کردن بکار میبرند . 
سنگ ساب (Huile De pierre – Oil Stone) این سنگ را برای تیز کردن لبه ابزار برنده بکار میبرند سه نوع سنگ برای این منشور بکار میرود که به سنگهای ترکی ، هندی و ارکانزاس‌معروفند که فقط نوع هندی آن مصنوعی است و به سه شکل زبر و متوسط و نرم تهیه میشود . 
سنگ کار نکرده را در روغن زیتون یا روغن ماشین سبک (روغنی که برای روغن کاری قسمتهای متحرک ماشینهای دستی بکار میرود ) فرو میبرند تا کاملا اشباع شود – گاهگاهی باید سنگ را تمیز نمایند و برای این منظور از نفت استفاده میکنند . سنگ ساب کار کرده از سنگ نو و غیرمستعمل میباشد .
سنگ محک (Pierre de touche – Touch stone) سنگ سیاه سختی است که مورد استفاده جواهر سازان و زرگرها میباشد ، طرز کار به این طریق است که اشیاء ساخته شده از طلا یا نقره را با شدت روی سنگ میکشند تا اثری از فلز بر سنگ به جا ماند ، سپس این اثر را با اسید شسته و آنچه را باقی میماند با اثری که از کشیدن طلای معلوم العیاری بر سنگ نقش میبندد مقایسه مینمایند در بعضی کشورها به جای سنگ محک از سوزنهای محک که برای همین منظور تهیه میشود استفاده میکنند این سوزنها را (Testing needle) مینامند

سوبلیمه (Sublime Corrosif – Corrosive Sublimate) ماده‌ای است سنگی و ضد عفونی کننده‌ای است بسیار قوی که در علم شیمی کلرور مرکریک (Mercuric chloride)نامیده میشود (دو جسم متمایز از ترکیب جیوه و کلر بذست میآید :سوبلیمه که در آن آتمهای جیوه دو ظرفیتی هستند و هر یک با دو آتم کلر ترکیب میشوند . چنانچه ذکر شد جسمی است بسیار سمی – کالمل (Calomel )که در آن اتمهای جیوه یک ظرفیتی هستند و هر یک با یک اتم کلر ترکیب میگردند و در شیمی کلرور مرکور (Mercurous Chloride ) نامیده میشوند و مورد استعمال داروئی دارد – از لحاظ ظاهر هر دو ماده سفید رنگ و بیکدیگرشبیه اند )در هنگام بکاربردن سوبلیمه ترکیب شده و جسم غیر محلولی میسازد .
از خاصیت ضدعفونی کننده سوبلیمه برای (Sterilisation) اشیاء استفاده میکنند ، معمولا محلول دو در صد سوبلیمه در الکل را برای کشتن کفکها ، قارچها و حشرات بکار میبرند – گاه مقدار کمی سوبلیمه به چسب سیریشم میافزایند تا از هجوم حشرات به این ماده جلوگیری شود .[50] 
گاهی نیز محلول سوبلیمه را بصورت افشان (Spray) برای ضد عفونی کردن اثاث مورد نظر بکار میروند لکن به سبب سمیت زیاد این ماده بهتر است از این روش صرفنظر گردد و بجای این کار ممکن است اشیائی را که در معرض هجوم حشرات هستند به کمک برسی به محلول سوبلیمه بیالایند

سود محرب (Soude Caustipue – caustic soda) این جسم در علم شیمی ئیدرات دو سود (Sodium hydroxide) نامیده میشود ، جسمی است قلیایی و بشکل میله‌های استوانه‌ای شکل در بازار یافت میگردد – محلول پنج در صد آن را در آب برای زدودن لکه‌های ناشی از مواد آلی (Organic) بکار میبرند – لکه‌های چای با این دارو به آسانی پاک میشوند لکن چون منسوجات و اجسام متخلخل را نیز فاسد مینمایند لذا آنرا منحصرا برای پاک کردن اشیاء سنگی و چینی بکار میبرند

سولفور دو کربن (Sulfure De Carvon – CarbonBisulphide) این جسم که بی سولفور یا دی سولفور دو کربن نیز نامیده میشود مایعی است بیرنگ و فرار (Volatile) که بخارات بدبوی قابل اشتعالی از آن متصاعد می گردد – این دارو مورد استعمال زیادی دارد ، موثرترین ماده ضد موریانه بشمار میآید ، به عنوان حلال مواد چربی کائوچو ، فسفر گوگرد ، وید بکار میرود – در کارهای هنری بیشتر به عنوان حلال ورنیها و رنگهای نقاشی از آن استفاده [51] میشود

سیانور دو پتاسیمCyanure de potass –potassiumcyanide این جسم از نظر شیمیایی یکی از نمکهای آسید سیانیدریک (Acide Cyamhydripue – Hydrocyanic Acid) که (AcidePrussipue – Scheeles acid) نیز نامیده میشود بشمار میآید – گاهی به جای آن نمک سدیم اسید مزبور را بکار میبرند ، به هر حال اسید نامبرده به نمکهای سدیم یا پتاسیم آن اجسام بسیار خطرناکی بوده و سموم سریع‌الاثر میباشند و در هنگام بکار بردن آنها باید احتیاط لازم رعایت گردد – محلول پنج در صد سیانول دو پتاسیم را در آب برای پاک کردن اشیاء نقره‌ای تار شده بکار میبرند

سیاه قلم (Graver A l aev forte – etching) انتقال طرح یا نقشه را بر روی اشیاء فلزی با شیوه‌های گوناگون انجام میدهند – در ایران این عمل بیشتر در مورد اشیاء نقره‌أی و برنجی به کمک قلم مخصوصی انجام میگیرد – در کشورهای اروپایی این کار به کمک اسید و بر روی فلزات کم ارزش مانند مس به عمل میآید به این طریق که روی شیئی مسی را با ماده ضد اسیدی میپوشانند سپس به کمک قلم مخصوصی طرح مورد نظر را روی این ماده نرم به آسانی حک میکنند تا سطح براق فلز نمایان گردد سپس شیئی را در حمام اسید فرو میبرند (برای این منظور گاهی از جوهر شوره (Nitricacid) و گاهی از مخلوط آسید سولفوریک و بیکربنات پتاسیم (Potassium bichromate) استفاده میکنند ) اسید بر قسمتهای فلزی که پوشش آن بوسیله قلم [52] پاک شده است اثر کرده و به اصطلاح آنرا « میخورد » – در مواردی که بخواهند عمق نواحی مختلف در طرح مورد نظر یکسان و یکنواخت نباشد

بعد از مدت کمی شیئی را از اسید درآورده و روی قسمتهایی را که نمی خواهند بیشتر خورده شود با ورنی میپوشانند و مجددأ در اسید فرو می برند به این طریق پس از خاتمه عمل عمق قسمتهای خورده شده یکنواخت نخواهد شد (مثلأ در منظره‌ها عمق آسمان معمولا کمتر از سایر قسمتها است ) به جای مس میتوان فلزات دیگری را بکار برد لکن در هر مورد باید تغییراتی در محلول اسید بدهند در گراورسازی نیز از این شیوه استفاده کرده و گراورهای لازم را به این طریق تهیه کرده و به مرکب آغشته می نمایند ، سپس تحت فشار کافی صفحات کاغذی را بر آن نهاده و طرح مورد نظر را بر آن منعکس مینمایند (مراجعه شود به حکاکی در شماره‌های قبل)

سیلیس (Sihce – Silca) از نظر شیمیایی اکسید سیلیس (Silicon dioxide) می باشد و قسمت اعظم مواد معدنی از قبیل سنگ چخماخ (Silex – flint) و شن (Sable – sand) و در کوهی (Quartz) را تشکیل میدهد و به صورت شن برای تهیه شیشه بکار می رود – به طوری که در محبث اسیدها و در حکاکی روی شیشه ذکر شده است اسید فلوریدریک (Hydrofluoric acid) بر سیلیس تأثیر میکند و به اصطلاح آنرا میخورد واکنش شیمیایی این اسید بر اجسام سلیس دار (مانند شیشه ) تا حدودی پیچیده است ولی میتوان گفت که از تأثیر آنها بر یکدیگر رازی بنام [53] فلورور سیلیس Silicon tetrafluoride متصاعد شده و اثر آن در جاهایی که اسید اثر کرده است به جا میماند (برای اطلاع از خواص این اسید و طرز استعمال آن و همچنین روش حکاکی روی اجسام شیشه‌ای مراجعه شود به محبس اسیدها در شماره‌های قبل)
در تجارت جسم شفاف و روانی بنام شیشه محلول یا شیشه مایع (Verre soluble – water Glass) عرضه میشود که از ترکیب شیمیایی آن سیلیکات سدیم (Sodium silicate) میباشد و موارد استعمال گوناگونی دارد ، مثلأ برای نگاهداری تخم مرغ بکار میرود از این ماده برای تهیه بعضی سنگهای مصنوعی استفاده میکنند ، اگر اشیاء سفالی یا سنگی را به این ماده بیالایند نه تنها از نفوذ رطوبت بداخل آنها جلوگیری مینماید Waterproofing بلکه این اشیاء را در مقابل آتش نیز محافظت میکند(Wireprooflng) این جسم را در تجارت گاهی (Soluble glass) نیز مینامند

به عنوان مثال میتوان با استفاده از فرمول زیرین سنگهای مصنوعی شبیه گرانیت (Granite) تهیه نمود . 
آهک (Chaux – line) یکصد قسمت – شیشه محلول سی و پنج قسمت – کبالت یکصد و بیست قسمت و سنگریزه (شن نسبتأ درشت ) یکصد و هشت قسمت اگر کمی اکسید فلزات رنگین نیز به مخلوط مزبور بیفزاید سنگهای مصنوعی با رنگهای گوناگون بدست میآید

برای محافظت اشیاءسنگی بهتر است آنها را نخست به محلولی از سیلیکات سدیم آغشته سپس با برسی که در محلول کلر کلسیم (CalciumChloride) فرو برده بوده‌اند پرداخت نمایند

شاخ (Corne – Horn) گاهی شاخ حیوانات مخصوصأ شاخ بعضی چارپایان را برای تهیه آثار هنری و تهیه اشیاء ظریف بکار میبرند در قرون گذشته از این ماده برای تهیه انفیه دان استفاده میکردند – گاهی نیز اوراق شفاف شاخ را برای محافظت صفحات کتب نفیس یا اوراق پارشمن (Parchnent) بکار میبرند – برای پاک کردن اشیاء شاخی کثیف شده معمولا از آب گرم استفاده میکنند و برای مرمت اشیاء شاخ شکسته ممکن است چسبهای سلولوئیدی را بکار برد (مراجعه شود به انواع چسبها در شماره‌های گذشته ) برای پرداخت کردن اشیاء شاخی بهتر است پارچه چرخ پرداخت را بگرد گل سفید بیالایند و با سرعت نسبتأ زیاد چرخ را به حرکت درآورند  اشیاء شاخی ممکن است مورد هجوم حشرات واقع شوند در این قبیل موارد برای محافظت آنها میتوان محلول دو درصد سوبلیمه در الکل را با موفقیت بکار برد

روشهای بکار برده در بالا را میتوان در مورداشیاء ساخته شده از کاسه سنگ پشت نیز بکار بست . 
شیشه (Verre – Glass) منظور از ذکر این مطلب در اینجا بیان و تشریح خواص شیمیایی و فیزیکی و طرق تهیه انواع شیشه نمیباشد بلکه منظور ذکر چند طریقه برای نگهداری و مرمت اشیاء شیشه‌ای است .
اگر شیئی شیشه‌ای خراش برداشته و به طور سطحی مخطط شده باشد میتوان آنرا به کمک قطعه‌ای از جیر (Chamois Leather) که بگرد معروف بخاک پرداخت جواهر سازی (Jeweller,s Rouge) آغشته شده است با کمی فشار سائیده و تقریبأ بحالت اصلی برگردانید البته خراشهائی را که بسبب بدنما شدن اشیاء نشده و برعکس نشان دهنده سن و قدمت اشیاء نیز میباشند نباید از میان برد (مانند خراشهائی که با گذشت زمان در پایه گیلاسهای پایه بلند قدیمی ظاهر میشوند .)

اشیاء شیشه‌ای معمولأ شفاف بوده و در عین حال دارای جلا و صیقل سطحی نیز میباشند ، چنانچه سطح آنها آبله گون شده و چاله دار شود . برای اعاده صیقل آنها میتوان به روشی که در بالا اشاره شد متوسل گردید ، البته در حالت اخیر اجرای این روش دقت و حوصله زیادتری لازم دارد و اشخاص کم حوصله می توانند به جای این کار از روغن یا ورنی جلا استفاده نموده و صیقل اشیاء شیشه‌ای آبله دار را اعاده نمایند ، طبیعی است که موفقیت در این روش اخیر بمراتب کمتر از روش پیشین میباشد .

گاهی ظروف شیشه‌ای مخصوصی نگهداری آب کدر میشوند ، تار شدن آنها بسبب رسوب تدریجی ترکیبات آهکی است برای برطرف کردن کدورت کافی است ابتدا آنها را برای مدت چند روز از آب باران یا آب مقطر پر کنند (از آب لوله نباید استفاده کرد ) سپس با برسی که موهای نرمی دارد رسوب داخل ظرف را پاک نمایند . اگر رسوب آهکی به آسانی پاک نشد مقدار کمی جوهر نمک (اسید کلرئیدریک ) رقیق به آب داخل ظرف اضافه میکنند

برای پاک کردن رسوب مواد آلی (Organic) از روی اشیاء شیشه‌ای آنها را در محلول پنج درصدی از سود محرق (Sodium Hydoxide) فرو برده و پس از پاک کردن لکه‌ها ظرفها را در آب جاری کاملا میشویند – غالبا در این موارد لازم است که صیقل و جلای قسمتهای لک شده را اعاده نمایند برای این منظور بهتر است به روشی که در بالا بیان شده است اقدام نمایند

برای پاک کردن لکه‌های ناشی از مواد آلی بر روی ظروف شیشه‌ای قدیمی بهتر است بجای سود محرق ، مسواکی را به محلول پنج در صدی از کربنات آمونیوم (Ammonium Carbonate) فرو برده و لکه ها را به آرامی با آن پاک نمایند

اکثر خمیرها و داروهائی را که برای صیقلی کردن اشیاء فلزی در بازار یافت میشوند میتوان برای جلادار کردن اشیاء شیشه‌ای نیز بکار برد مشروط بر اینکه این مواد را به کمک قطعه‌ای از پارچه نرم بر قسمت لک شده شیشه کشیده و مدتی بگذارند تا خشک شده و ورقه بسیار نازک جلاداری بر شیشه رسوب نماید . بالاخره آن را با قطعه‌ای از پارچه نرم و تمیز پرداخت نمایند برای تهیه مخلوط جلا میتوان مقدرای منیزی کالسیند (Calcined Magnesia) را در بنزن (Benzene) که مایعی است فرار و در تجارت نوع تصفیه نشده آن بنام بنزول [55] (Benzol) ارائه میشود – این حلال غیر از بنزن معمولی است (Benzine) که از تقطیر نفت به دست میآید ) حل میکنند تا به شکل خمیر و بعبارت بهتر نیمه مایع در آید ، جسمی که بدین طریق بدست میآید برای پرداخت کردن آئینه‌ها و قاب عکسهای شیشه‌ای و شیشه‌های پنجره و نظائر آن بسیار مفید است .برای تمیز کردن اشیاء شیشه‌ای بهترین و ساده‌ترین راه شستن آنها در آب گرمی است که بدان مقداری آمونیاک افزوده باشند بشرط آنکه بلافاصله آنها را با پارچه نرم و تمیزی خشک کنند . 
مرمت کردن ظروف شیشه‌ای کاری است کاملا فنی و نسبتأ دشوار ، ظروف شیشه‌ای نسبتأ ضخیم را میتوان مانند اشیاء چینی و سفالی پرچ کرد ( روش عمل در شماره‌های آینده تحت عنوان مرمت اشیاء چینی بیان خواهد شد .اشیاء شیشه‌ای شکسته را ممکن است با چسب مناسبی چسبانید (برای انتخاب چسب مراجعه شود بانواع چسبها در شماره‌های قبل اگر لبه ظروف شیشه‌ای مخطط شده یا ترکهای کوچکی برداشته باشد ممکن است با چرخ خراطی ظریفی قسمتهای مخطط شده را خراطی کرده و تراشید . اجرای این کار در مورد ظروف شیشه‌ای تراش دار عمل طراز ظروف ساده شیشه‌ای میباشد و در موارد لزوم حتی میتوان با ایجاد طرحها و تراشهای تازه شکل و فرم تزئینات ظرف را به کلی تغییر داد ، به همین جهت غالبأ فروشندگان ظروف شیشه‌ای و بلوری (Cristal) کارگاه کوچکی مجهز بانواع چرخهای خراطی در دسترس دارند تا ظروف بهادار آسیب دیده را مجددأ تراشیده و بشکل تازه‌ای قابل ارائه نمایند – باید در نظر داشت که در بعضی اشیاء شیشه‌ای قدیمی مانند شیشه‌های رومی خرابی و فساد به مراحل پیشرفته‌تری مشاهده میشود و این کار بسبب وجود رطوبت و گاز کربنیک در هوا و رسوب آن بر سطوح ظرف میباشد . در نتیجه واکنشهای شیمیایی قسمتی از شیشه تجزیه شده و نمک قلیا (کربنات سدیم SodiumCarbonate) و سیلیکات کلسیم (Calcium Silicate) بدست میآید – شیشه‌هایی را که بدین طریق آسیب دیده‌اند باید به دفعات زیاد در آب مقطر فرو برده و ورنی سلولوئید داری را روی آن بپاشند (انواع ورنیها بعدا ذکر خواهد شد ) . 
برای حکاکی روی شیشه چنانچه قبلأ هم ذکر شده است ابتدا تمام سطوح و جوانب و اطراف شیشه را با موم یا پارافین جامد کاملأ میپوشانند – سپس با قلم حکاکی طرح با نقش مورد نظر را روی موم حک میکنند تاشیشه نمایان شود ، آنگاه شیشه را در ظرفی محتوی محلول اسید فلورید ریک (Hydrofluoric Acid) فرو میبرند و مدتی صبر میکنند تا اسید بر قسمتهای عریان شیشه تأثیر نماید سپس شیشه را از حمام اسید خارج کرده و موم را به کمک حرارت با وسایل دیگر کاملأ پاک مینمایند در این حال چنانچه قبلأ نیز در فصل اسید ذکر شده است قسمتهای خورده شده به شکل کدر و گود در سطح شیشه نمایان میگردد و در صورتی که بخواهند طرحها و نقوش حک شده شفاف باشد لازم است به جای فرو بردن شیشه در محلول اسید آنرا در معرض بخارات ناشی از اسید قرار دهند (برای اطلاع از جزئیات و شیوه کار مراجعه شود به اسید فلورئیدریک در شماره‌های قبل اگر تهیه اسید فلوئیدریک از بازار دشوار باشد ممکن است آنرا به طریق زیرین تهیه نمود گرد (Fluorpar) را که بشکل طبیعی بلورهای بیرنگ یا رنگین شده بوسیله ناخالصیهاست در ظرف سربی ریخته و پس از افزودن جوهر گوگرد ( اسید سولفوریک ) بملایمت حرارت میدهند چون گرد نامبرده بالا از نظر شیمیایی فلورور کلسیم (Calcium Fluoride) میباشد در اثر جوهر گوگرد تجزیه شده و اسید فلوریدریک متصاعد می گردد از بخارات حاصل نه تنها برای حکاکی روی شیشه بلکه گاهی نیز برای زدودن زنگ فلزات استفاده میشود

اگر لکه‌هایی در داخل ظروف شیشه‌ای پدید آمده باشد که با وسائل دیگر زدوده نشود بهترین راه برای پاک کردن عبارت از بکار بردن اسید مزبور میباشد ، به این طریق که ظرف را برای مدت سی ثانیه با محلول دو در صد آسید فلوریدریک مجاور نموده و پس از خالی کردن آسید ظرف شیشه را چندین دفعه زیر شیر آب میشویند .

برای تهیه شماره‌های مختلف مجله 

هنر و مردم لطفا در تهران به نقاط زیر مراجعه فرمایند

شعبه‌های کتابخانه امیر کبیر 

کتابخانه جردن

خیابان اسلامبول ساختمان پلاسکو

کتابخانه چهر 

روبروی دانشگاه

کتابخانه سنائی (شماره1

خیابان شاه آباد 

کتابخانه سنائی (شماره2)

خیابان آذر روبروی دادگستری 

دفتر مجله هنر و مردم 

خیابان حقوقی شماره 182

ا استفا ده ازجاروبرقی و برسهای کف روبی و پاکیزه کردن وسایل می توان هاگ این آفتها را از میان برد اما باید توجه داشت که شرایط محیط ازلحاظ نور و دما و رطوبت نیز باید کنترل شده باشد تا محیطی مناسب برای رشد قارچها و کپکها و درواقع میکروارگانیسم ها بوجود نیاید

در کشورهای پیشرفته شیمیدانان و حشره شناسان مشغول آزمایش اشعه های مادون قرمز و ماوراء بنفش و امواج با فرکانس بالا هستند تا روشهای نوینی برای کنترل آفات ابد اع کنند . عده دیگری روی خواص هوای گرم با فشار کم کار می کنند . تمام این جستجو ها حاکی از نگرانی بسیار از اثرات سوء مواد شیمیایی دفع آفات بر روی انسان وبطور کلی موجودات زنده است . همچنین مقاومت بعضی ازحشرات به سموم شیمیایی و حساسیت برخی مواد آلی به مواد شیمیایی زنگ خطرهایی است که از بی حاصلی بسیاری ازاقد امات درکار دفع آفات خبر می دهند

در مورد قارچ ها و روش های جدید بسیاری با موفقیت به مرحله آزمایش گذاشته شده است . قارچها زمانی کاملا ً از بین می روند که درجه حرارت محیط در حد 15 تا 25 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی درسطح 50 تا 60 درصد ثابت نگه د اشته شده و تهویه هوای آزاد انجام گیرد . البته درنقاطی مثل ساحل دریا استفاده از د اروهای ضد قاراخیراً فناوری‌نانو در نگهداری و مرمت میراث فرهنگی جهان کاربردهای عملی پیدا کرده است. نانوذرات هیدروکسید و کربنات کلسیم و منیزیم برای مرمت و نگهداری نقاشی‌های دیواری از قبیل نقاشی‌های Maya در مکزیک یا شاهکارهای هنری قرن 15 میلادی در ایتالیا مورد استفاده قرار گرفته‌اند. نانوذرات همچنین جهت ترمیم اسناد کاغذی قدیمی که اسید موجود در جوهر سبب از بین رفتن الیاف سلولزی آنها شده است، به‌کار برده شده‌اند. 

شهر فلورانس که غنی از منابع فرهنگی بسیار با ارزش است، یکی از مناسب‌ترین مکان‌های برای مطالعات حفظ و مرمت این آثار به حساب می‌آید. پس از وقوع طوفان فلورانس در سال 1966 مرکز تحقیقات علوم سطح و کلوئید (CSGI) توسط پروفسور Enzo Ferroni در دانشگاه فلورانس تأسیس شد. این مرکز نخستین مؤسسه دانشگاهی است که با یک رویکرد علمی به بررسی تخریب میراث فرهنگی پرداخته است. 

تفاوت قبل و بعد از عملیات مرمت بااستفاده از روش‌های مبتنی بر نانوذرات روی سه نقاشی دیواریایتالیایی

اکنون CSGI پیشرفته‌ترین روش‌های مبتنی بر فناوری‌نانو را برای ترمیم نقاشی‌های دیواری توسعه داده است. این روش‌ها شامل روش‌هایی برای تمیز کردن و حذف صمغ‌ها از نقاشی‌های دیواری و روغنی، تقویت و تثبیت نقاشی‌های آبرنگی، و برای حذف اسید از کاغذ می‌باشند که هم اکنون در نقاط مختلف جهان از آنها استفاده می‌شود.

کاربرد فرآیندهای مبتنی بر فناوری‌نانو جهت تقویت و تثبیت نقاشی‌های دیواری و اسیدزدایی کاغذها گواه روشنی بر پتانسیل فراوان فناوری‌نانو در حراست از میراث فرهنگی است. پراکندگی نانومقیاس مواد، محلول‌های مایسل، ژل‌ها و میکروامولسیون‌ها راه‌های جدیدی برای حفظ و مرمت آثار هنری از طریق ترکیب ویژگی‌های و خواص اصلی مواد نرم و سخت ارائه می‌دهند که امکان ساخت سیستم‌ها و ترکیباتی برای مقابله با فرآیندهای مخرب که بسیاری از شاهکارهای هنری را تهدید می‌کنند، را فراهم می‌سازند. 

نقاشی‌های Maya در Calakmul: با استفاده از نانوذرات Ca(OH)2 استحکام لایه رنگی بیشتر شده و در برابر پدیده‌های جداشدگی وپودر شدن مقاومتر شده‌اند. پس از عمل مرمت، نقاشی جلا و رنگ‌بندی خود را دوباره بهدست می‌آورد. زیرا پیوستگی مجدد رنگدانه‌ها به لایه سطحی باعث به حداقل رساندن پخشنور که عامل کدر شدن نقاشی است،می‌شود. ترکیباتی برای مقابله با فرآیندهای مخرب که بسیاری از شاهکارهای هنری را تهدید می‌کنند، را فراهم می‌سازند. 

مطالعات اخیر PieroBaglioni و Rodorico Giorgi نشان داد که استفاده از نانوذرات، روش ساده و موفقی برای مرمت آثار هنری است. مطابق نتایج مطالعات این افراد تا چندی پیش در بیشتر روش‌های مرمت یا حفاظت آثار هنری و مصنوعی از محصولات تجاری استفاده می‌شد که عموماً پلیمرهای سنتزی بودند و برای کاربردهای خاص و ویژه طراحی نشده بودند. استفاده از این پلیمرها در یک محیط کنترل شده برای ترمیم رنگ‌های پوسته پوسته و پودری شده یا چسباندن تکه‌های گچ‌کاری رنگی جدا شده، نتایج رضایت بخشی داده است. ولی در بیشتر این حالات، استفاده از این پلیمرهای سنتزی پس از چند سال اثرات چشمگیری بر روی این آثار به صورت پوسته پوسته و جدا شدن سطوح و تسریع واکنش‌های شیمیایی تخریب کننده آنها، دارد. 
Baglioni عوامل مهم در مرمت موفقیت‌آمیز این آثار را اینچنین شرح می‌دهد که فرآیند مرمت و بازسازی باید سبب تقویت ساختار متخلخل و استحکام لایه‌های سطحی اثر هنری شود. چند قاعده ساده باید برای تعیین یک روش مناسب مورد توجه قرار گیرد: 

1-      عملیات بازسازی باید برگشت‌پذیر باشد به گونه‌ای که هر وقت که بخواهیم بتوانیم به حالت اولیه برگردیم. 
2- باید اطمینان حاصل کرد که مواد شیمیایی به‌کار رفته بیشترین دوام و بی‌اثری شیمیایی را دارند. 
3- مواد شیمیایی به‌کار رفته باید بدون تغییر ترکیب شیمیایی اثر مورد عمل و خواص شیمیایی فیزیکی و مکانیکی آن، فرآیند تخریب را معکوس کنند. یعنی مواد اولیه باید تا حد ممکن با جنس و ماده اثر هنری سازگاری داشته باشند. 

2-      نقاشی‌های دیواری مخصوصاً در اروپا اغلب با آهک آبدار و به شیوه آبرنگی درست شده‌اند. تخریب شیمیایی و فیزیکی به وسیله باران، باد، گرد و غبار، مواد آلاینده و عوامل محیطی دیگر باعث ضعیف شدن ساختار متخلخل و لایه‌های سطحی سنگ‌ها یا نقاشی‌های دیواری می‌شود. این امر به واسطه خوردگی شیمیایی پیونددهنده (binder) که معمولاً کربنات کلسیم است و از بین رفتن چسبندگی بین رنگدانه‌ها و بستر نقاشی، ایجاد می‌شود. 

3-      روش Ferroni-Dini (شامل دو مرحله: استفاده از محلول اشباع کربنات کلسیم (NH4)2CO3 و سپس عملیات با محلول هیدروکسید باریم Ba(OH)2 ) که به روش باریم نیز معروف است، روشی برای حذف نمک‌های تهدیدکننده نقاشی‌ها و هم زمان تقویت ساختار متخلخل به حساب می‌آید. ولی پودرهای کربنات و هیدروکسید تجاری موجود دارای ابعاد میکرونی بوده و خیلی بزرگتر از حفره‌های موجود در سطح رنگ نقاشی هستند. در نتیجه نمی‌توانند در بستر نقاشی نفوذ کرده و همچنین ممکن است با تشکیل لعاب سفید بر روی سطح، سبب تخریب آثار هنری شوند. 

4-      انجام فرآیند فوق با نانوذرات در واقع توسعه روش Ferroni-Dini است. پراکندگی نانوذرات پایدار Ca(OH)2 در حلال‌های غیرآبی بسیاری از عیب‌های پودرهای میکرونی را رفع می‌کند. پراکندگی پایدار هیدروکسید کلسیم در بسیاری از کارگاه‌های مرمت آثار هنری در ایتالیا و اروپا به عنوان مواد ثابت‌کننده برای چسباندن دوباره لایه‌های رنگی جدا شده از سطح، همچنین به عنوان عامل تقویت و استحکام آنها، (به جای پلیمرها) با موفقیت‌آمیز به‌کار رفته‌ است. 

5-      عملیات نگهداری مبتنی بر نانوذرات برای حفظ و مرمت درجا ی نقاشی‌های رنگی و آبرنگی در محل‌های باستانی شهر باستانی Maya مورد استفاده قرار گرفته و نتایج بسیار خوبی به همراه داشته است. 
هیدروکسیدها و کربنات‌ها جهت نگهداری و بقای کاغذ و چوب نیز به‌کار می‌روند. نانوذرات قلیایی (پراکنده در محلول‌های غیر آبی) تأثیر خوبی در حفظ مواد مبتنی بر سلولز دارند. کاربرد جالب دیگر نانوذرات هیدروکسیدی نقش اسیدزدایی چوب‌های اسیدی کشتی غرق شده معروف Vasa است که حدود 44 سال پیش، پس از 333 سال از اعماق دریا بیرون کشیده شد. چوب‌های این کشتی به واسطه تولید بسیار اسید سولفوریک شدیداً اسیدی شده بودند وpH آنها پایین آمده بود. استفاده از نانوذرات هیدروکسید کلسیم و منیزیم در این مورد باعث خنثی شدن اثر اسیدی و در نتیجه محافظت چوب شد.

نکته:یکی از سوالات دکتری مرمت اشیاء که در ۲۹ آذرماه در اصفهان برگزار شد از مقاله فوق طرح شده بود.