رود کر درحوضه آبریز دریاچه‌های فارس

حوضه آبریز دریاچه‌های فارس

«درجلگه مرکزی استان فارس سه آبریز یا دریاچه وجود دارد،که آب حوزه‌های اطراف را به سوی خود می‌کشاندکه این سه حوزه شامل : 1- دریاچه بختگان 2- دریاچه مهار لو 3- دریاچه پریشان.»1

دریاچه بختگان

در 50 کیلومتری شرق شیراز واقع شده وبه نام دریاچه نیریز هم شهرت دارد . مهمترین رودی که به این دریاچه می‌ریزد رود کر است که از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشمه گرفته و ضمن دریافت شعباتی چند که معروفترین آنها شعبه پلوار می‌باشد به سوی جنوب جریان می‌یابد .

رود کر

« این رود از ارتفاعات شمال غربی استان فارس سرچشه گرفته و پر آب‌ترین رود استان فارس می‌باشد که از آب آن در آبیاری زمین های زراعتی استفاده می‌شود . در محل قدیمی ایجاد سد در دوران هخامنشی بر روی این رود سد خاکی درودزن با هسته رسی احداث شده که با گنجایش حدود یک میلیارد متر مکعب آب ذخیره قابل توجه‌ای از آب را در استان به وجود آورده و طغیان‌های فصلی رود رانیز تا حدودی مهار میکند .از این ذخیره قابل اطمینان در بخش کشاورزی و صنایع و همچنین تامین آب آشامیدنی شهر های شیراز و مرودشت بهره برداری می شود .

سد درودزن قادر به مهار کامل طغیانهای فصلی نیست و مقادیر قابل توجه ای از آب ورودی به دریاچه سد از سرریز آن خارج میشود . سد دیگری در فاصله 60 کیلومتری در محل تنگ براق به نام سد ملاصدرا در دست احداث است . تا از سرریز شدن آب های سد درودزن جلوگیری شود . رود کر دارای شاخه های متعددی می‌باشد و در نزدیکی مرودشت شعبه مهمی به نام پلوار (سیوند) را دریافت می‌نماید و پس از طی 270 کیلومتر به دریاچه بختگان و طشک می ریزد .»1

تاریخچه

معماری آبی در مسیر رود خانه کر دارای پیشینه‌ای کهن و جالب توجه می باشد . آثار باقی مانده از دوهزار و پانصد سال پیش تا کنون (سد داریوش، و برده‌بریده) گواه توجه دیرینه به معماری آبی در مسیر این رودخانه همیشه جوشان است. دست یابی به این سئوال که پل سازی از چه زمانی و توسط چه کسانی آغاز شده مشکل است . ولی بدون شک انسان در هر دوره با هر وسیله ممکن ، مشکلات و موانع طبیعت را از  سر راه خود برداشته است. «قطعاٌ از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جویبارها و رودخانه‌های کوچک  از ابتدایی ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جوید می‌توان گفت که کار پل سازی آغاز شده است.»2 آثار باقی مانده در مسیر این رود کهن را می‌توان به صورت زیر بیان نمود .

همانطور که اشاره گردید رودخانه کر دارای شاخه‌هایی است که همچون شاخه اصلی آن به صورت چهار فصل دارای آب است و از دیرباز تا کنون کانون توجه‌هات مردم بومی و حاکمان بوده است عمده‌ترین آثار باقی مانده در مسیر اصلی این رود کهن را می‌توان به صورت زیر معرفی نمود .

1-                مجموعه آثار تاریخی سد داریوش/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

2-                آثار تاریخی برده بریده/ قرن پنجم پیش از میلاد مسیح.

3-                بقایای پل ابرج / اوائل دوره اسلامی.

4-                پل خان /اوائل قرن یازدهم هجری شمسی.

5-                مجموعه تاریخی بند امیر/ دوره آل بویه 365 هجری شمسی.

6-                مجموعه تاریخی بند فیض آباد / دوره آل بویه.

7-                مجموعه تاریخی بند تیلکان/ دوره آل بویه.

8-                مجموعه تاریخی بند موان / دوره آل بویه.

9-                مجموعه تاریخی بند حسن آباد / دوران آل بویه.

مجموعه آثار تاریخی سد داریوش ـ در باب معماری آبی ایران در دوران هخامنشی نکته‌های بسیار ارزنده ای وجود دارد که متأسفانه تاکنون توجه خاصی به آن نگردیده است . مجموعه تاریخی سد داریوش که در شمالی غربی جلگه مرودشت واقع شده است و علاوه بر ایفای نقش پل عملکرد مهار آب و هدایت آن به مسیرهای مورد نظر در آن زمان را نیز انجام می‌داده، امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عملکرد‌، زمان احداث ، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی و نتیجهَ نحوهَ آبرسانی  به محوطه های تخت جمشید این اثر ارزشمند مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد. همانطور که مستحضرید با توجه به حوضه آبگیری دریاچه سد درودزن در سال 1348 ه.ش این سد از محل اصلی خود جابه‌جا گردید ، که مشروح عملیات  اجرائی در گزارشات گروه ایزمئو در آرشیو بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد موجود است .

آثار تاریخی برده بریده : این اثر تاریخی در مسیر رودخانه کرو نزدیکی کوه گزین (در دامنه این کوه روستایی به نام شهرک وجود دارد و امروزه این کوه را نیز به عنوان کوه شهرک نیز می‌شناسند از سه کوه معروف منطقه که در مورد آن می‌گویند :

پناه دلیران ایران زمین              کل است و ستخر است و شهر گزین)

    در فاصله حدود ده کیلومتر بعد از سد داریوش قرار دارد که متأسفانه تا کنون در فهرست آثار ملی ثبت نگردیده است و دفترفنی بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد در صدد ثبت این اثر ارزشمند در فهرست آثار ملی است . امید است امور پژوهشی مختلف در رابطه با نوع عملکرد‌، زمان احداث، علت مکان یابی و بسیاری از نکته‌های تخصصی باستان‌شناسی، مهندسی‌آبیاری، مهندسی‌سازه‌های آبی این اثر ارزشمند نیز مورد مطالعه و پژوهش قرار گیرد.  

آثار و بقایای پل تاریخی ابرج : این پل باشکوه که در نزدیکی‌های کوه استخر (در دامنه این کوه روستای بنی‌یکه ابرج قرار دارد و این کوه را نیز با نام کوه بنی‌یکه می شناسند) واقع شده است. متأسفانه این اثر نیز تا کنون به ثبت ملی نرسیده است و به جاست که نسبت به ثبت آن در فهرست آثار ملی کشور و حفاظت و نگاهداری از آن اقدامات لازم صورت پذیرد . با توجه به ساختار سازه‌ای و  بقایای این پل می‌توان تاریخ آن را به دوره اسلامی نسبت داد . در دوطرف این پل تاریخی پل‌های بتونی جدیدی با ساختاری بسیار ناخوشایند احداث گردیده است . و بر اساس مدارک عکس و بازدید مسئول دفتر فنی در سال 1363 سنگ نبشتهَ این پل موجود بوده که هم اکنون وجود ندارد .. این پل در مسیر کوچ عشایر فارس قرار داشته و از رونق خاصی برخوردار بوده است . 

پل خان : این پل که در چهار کیلومتری جاده مرودشت به شیراز در مسیر رودخانه کر «در اوائل قرن 11 ه.ش ، توسط امام قلیخان فرزند الله وردیخان فرمانروای فارس و سردار مشهور شاه عباس احداث گردیده است . این پل از دو دهانه بزرگ و سه دهانه کوچک با طاق جناقی تشکیل شده است . مصالح به کار رفته در ساخت پایه‌های این پل سنگ و ساروج و در بدنه و طاق‌ها آجر و ملات گچ است .»2 در دهه 1290 ه.ش بخشی از یکی از دهانه های بزرگ این پل مورد تخریب یاغیان قرار گرفت و در دهه 1318 ه.ش توسط نیروهای متفقین جنگ جهانی دوم دوعدد سازه فلزی با پوشش الوارجهت تقویت دهانه های بزرگ پل نصب گردید و تا سال 1335 از آن استفاده می‌نمودند. این بنای ارزشمند تا قبل از ساخت پل فلزی جدیدی که در نزدیکی آن احداث گردیده است مورد استفاده قرار می‌گرفت و در سال 1362 ه.ش دفترفنی تخت جمشید با ایجاد داربستی معلق در اطراف دهانه فروریخته پل نسبت به آسیب شناسی و مستندنگاری به وسیله عکس اسلاید و نقشه و گزارش آسیب شناسی اقدام و طرح مرمتی آن را به مراجع زیصلاح ارسال نمود که متأسفانه تا کنون هنوز بودجه‌مناسبی به آن تخصیص نیافته است و با توجه به آسیب‌های وارده، گذر زمان آن را رو به اضمحلال می‌برد .  

بند امیر

بند امیر یکی از کارهای برجسته عضدالدوله دیلمی به شمار می‌رود . ابن بلخی در( 501 ه . ق ) در مورد این سد می‌گوید‌:« نظیر آن درجایی از دنیا وجود ندارد برای توصیف آن باید گفت که سرزمین اطراف آن ، پیش از آن بیابان خشک وبی آبی بود .عضدالدوله با مشاهده این وضعیت به این نتیجه رسید که اگر سدی در آنجا ساخته شود آب رود کر در آنجا آبادانی به بار خواهد آورد بنابر این او مهندسان وکارگرانی را گرد آورد و به صرف هزینه ای گزاف، کانال های انحرافی در چپ و راست رودخانه ساخت ، آنگاه کف وبالای رودخانه را با بلوک های سنگی فرش کرد 000 پهنای بالای سد به اندازه ای بود که دو سوار پهلو به پهلو میتوانستند از آن بدون برخورد بگذرند .برای گذشتن آب نیز در سد سرریزهایی ایجاد شده بود .»4 طول اصلی بند در حدود 105 متر است پهنای تاج 5/7 متر و پهنای آن روی پی تقریباً در حدود 20  متر است . لازم به ذکر است که این مجموعه دارای 25 تا 30 آسیاب بوده و بقایای حدود 25 عدد از آسیابها موجود می باشد و تا دهه 1340 ه.ش از این آسیابها استفاده می‌شده است .

موقعیت اثر

مجموعه تاریخی بند امیر در 40کیلومتری شمال شرقی شیراز و15کیلومتری جنوب شهر مرودشت در ارتفاع 1585 متری آبهای آزاد در′52 °52 طول جغرافیایی و′47 °29عرض جغرافیایی در مسیر رودخانه کر و کنار قریه بند امیر واقع شده است .

شناسنامه اثر

«قدمت : 365 هجری شمسی

بانی : عضدالدوله دیلمی

این اثر در تاریخ 9 / 9/ 1349 ه شماره 902 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و تحت حفاظت اداره کل میراث فرهنگی فارس قرار دارد .»2

عناصر سازه‌ای جهت ساخت وساز این سد از مصالح بوم آوری همچون سنگ و ساروج می‌باشد،که با اجرایی آگاهانه و صحیح سازه ای صلب و مقاوم جهت کاربری‌های پیشبینی شده ایجاد نموده است.

بررسی کاربری‌های مجموعه تاریخی بندامیر

هدف از احداث این مجموعه تاریخی را می‌توان جهت کاربری‌های متنوعی از جمله : ـ سد ،‌ـ پل ،ـ انحراف آب رودخانه به زمینهای کشاورزی زیر دست ،‌ـ هدایت آب به تنوره آسیاب ها و بهره گیری از نیروی آب در آسیابهای آبی ،‌ـ ایجاد منظرگاه ،‌ـ گسترش و افزایش سفره‌های آب زیرزمینی ،‌ـ  بازارچه‌های محلی و ایجاد قطب اقتصادی دانست .

کاربری سد :

 با توجه به اینکه رودخانه کر از رودخانه های دائمی ایران به شمار می‌رود و از دیر باز بهره‌برداری از آب این رودخانه جهت امور کشاورزی و گرفتن نیروی مکانیکی جهت آسیابها و ... بهره‌گرفته شده .احداث همچون سدی با وقعیت شناسی بسیار قابل توجه‌ای صورت پذیرفته است‌.

ساختار سازه‌ای : سازه پی‌ و پایه‌های این پل تاریخی بیانگر این است که در طراحی‌ها اولیه مسئله مقاومت در برابر فشار آب رودخانه و نحوه انتقال بارهای زنده پیش بینی شده مورد نظر بوده است. بدیهی است که بند بایستی از وزن قابل ملاحظه‌ای برخوردار باشد تا به این مقاومت و پایداری در مقابل فشار آب اطمینان بخشد . اما برای اینکه مسئله هیدرو استاتیکی و هیدرو دینامیکی را در بربگیرد، عامل وزنی کافی نمی‌باشد و دو عامل دیگر نیز مورد لزوم است. یکی سطح اتصال پی به بستر رودخانه و دیگری ساختار حجمی سازه در میزان دفع نیروهای وارده موثر است. بنا بر این سه عامل وزن، شکل و سطح اتصال بگونه‌ای تلفیق شده‌اند که اثرات فشار هیدرواستاتیک و هیدرو دینامیک آب را خنثی کنند. ساختار حجمی سد به صورت خطی و دارای حجمی ذوزنقه ای شکل است، که در نوع خود بهترین حجم سازه جهت راه اندازی این کاربری است. به طور کلی حجم بند در مقابل نیر های وارده از طریق فشار آب و نیروهای وارده بر اثر تردد از روی آن دارای ایستایی خاصی است و آزمایش 1050 ساله‌اش تائید کننده این مطلب می‌باشد. باید توجه داشت که عرض سرریز بند 70/7 متر می باشد و عرض معبر پل 4 متر است که جان پناه در هر طرف پل بین 6/ الی 1 متر ارتفاع 5/ متر ضخامت دارد.

عناصر سازه‌ای تقویت کننده ایستائی بند : همانطور که در تصویر شماره یک مشاهده می‌شود در راستای مرکز بند در امتداد شمال و شرق  سکوی سنگی حجیمی وجود دارد که می‌توان آن را به عنوان عنصر تقویت کننده سازه بنا دانست و با توجه به میزان ارتفاع این بخش نسبت به سطح سرریز بند شاید در گذشته از آن استفاده و بهره‌وری خاصی می‌شده ولی تاکنون در هیچ یک از مطالب ارائه شده از طرف مورخان، محققان و پژوهشگران به آن اشاره ای نشده است و ما بر این باوریم که این سکوی سنگی حجیم بخشی از استحکامات سازه‌ای بند می‌باشد که به علت قرار داشتن زیر آب و رسوبات تا کنون به آن اشاره‌ای نشده است.

حوضچه آرامش :

لازم به ذکر است حوضچه آرامش این بند با پوشش سنگ فرش و ملات ساروج و در سرتاسر بخش جنوبی به عرض بیش از 20متر اجراء گردیده است که پیشبینی بسیار جالبی است که از تأثیر مخرب آب در پی و بستر بند جلوگیری می‌نماید.

کاربری پل :

عنصر معماری دیگر مجموعه ، پل است .که بر روی این بند احداث گردیده است. و از طراحی جالب توجه‌ای برخوردار است. پل احداث شده بر روی بند از 13 طاق جناقی با دهانه‌هایی متغیر بین 30/5 الی 15/4 متر و پا طاقهایی با عرض متغیر بین 95/3 الی 40/3 تشکیل گردیده که ارتفاع دهانه‌های پل بین 70/3 الی 10/4 متغیر است .  

جالب است بدانیم که اولین دهانه سمت غربی پل نقش دریچه ورودی و تنظیم آب جهت به کار گیری نیروی آب در آسیاب‌های جنوب غربی بند مورد استفاده بود .

    یکی دیگر از عناصر به کار رفته در اجرای این بند وپل تاریخی آب شکن های جالبی است که در محل تلاقی پاطاق‌ها به سرریز بند اجرا گردیده است تا فشار حاصل از جریان آب به آهستگی و نرمی تقسیم شده و به سمت آبراههای پل هدایت شود . آب شکن های مذکور باعث می‌شوند سطح تماس مستقیم بین پایه‌های پل و آب تقلیل یافته و از فشار دینامیکی آب به پل کاسته شود . که نقش قابل توجه‌ای در ایستایی پا طاق‌ها در برابر امواج آب و جلوگیری از فرسایش حاصل از برخورد آب با دیواره‌های شمالی پا طاق‌ها ایفا می‌کند. دهانه‌های دیگری نیز در راستای این پل وجود دارند که می‌توان از دهانه پل احداث شده برروی کانال گاوشیر و دهانه ایجاد شده بر روی مسیر انحراف آب به آسیاب‌های جنوب شرقی بند نام برد .

پل ایجاد شده بر روی کانال گاوشیر : این پل از یک طاق جناقی با دهانه 6 متر تشکیل شده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ملات گچ بوده است. دهانه این پل در سال 1376 توسط دفتر فنی تخت جمشید با استفاده از آجر و ملات ماسه و سیمان مرمت و بازسازی شده است. مشروح گزارش اجرائی این مرمت در آرشیو بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد موجود است.

پل ایجاد شده بر روی مسیر انحرافی آب به آسیابهای جنوب شرقی : این پل از یک طاق جناقی با دهانه 1متر احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت وساز این طاق از آجر و ساروج می‌باشد.

مسیرهای انحرافی آب رودخانه جهت امور کشاورزی :

یکی از اصلی‌ترین عوامل احداث این بند هدایت آب به زمین‌های کشاورزی منطقه بوده است. در تصویر هوایی تهیه شده توسط دکتر اشمیت در27 سپتامبر1935 از ارتفاع 915 متری از زاویه شمال غربی مجموعه بندامیر می‌توان تا حدود زیادی به کار آمد بودن این بند در امور کشاورزی پی برد همچنان که هنوز هم مسیرهای انحرافی با شکل و ساختاری جدیدتر همچون شریانی در جان زمین‌های کشاورزی نمایان است .

به طور کلی مسیرهای اصلی انحراف آب به زمین‌های کشاورزی از سه کانال صورت می‌گرفته.

کانال گاوشیر : این کانال که کنترل کننده میزان بالا آمدن آب پشت بند بوده است . آب را تا سطح مورد نظر که بتوان آن را در کنال های فراز بند هدایت کرد و به سرآب آسیابها رساند کنترل می نمود و میزان مازاد بر مصرف آب رودخانه را به امتداد مسیر اصلی رودخانه هدایت می‌نموده است، تا در بندهای پایین‌تر آن را مورد استفاده قراردهند. در گذشته میزان خروجی آب از این کانل با قراردادن تنه درختان ، خار و خاشاک و چوب نی در دهانه این کانال کنترل می‌شده . لیکن از اواسط قرن اخیر تاکنون این عمل به وسیله دو دریچه فلزی بزرگ کنترل می‌شود.

نهر اتابک : این مسیرانحرافی در 100متری شمال غربی کانال گاوشیر قرار داشته است که قسمت اعظم آن در زیر خاک و بافت مسکونی مدفون شده است. اما مقدار کمی از آثار آن هنوز در حاشیه شرقی زه کش غربی روستای بند امیر مشخص می‌باشد. این کانال هم با مصالح سنگ و ساروج احداث شده و وظیفه اصلی آن هدایت و رسانیدن آب به اراضی مزروعی پست یا سفلی کربال بوده است.

نهر فنا خسرو : این مسیر که یکی از مسیرهای اصلی انحراف آب رودخانه بوده است برای مشروب ساختن اراضی کربال علیا احداث شده بود. در حال حاضر از این کانال اثری جز پست بودن زمین و سنگ چین‌های موجود وجود ندارد. امروزه هم در طرفین بستر شمالی بند دو کانال آبرسانی به سمت اراضی فوق الذکر با اندک مسافتی دور تر از کانالهای  قدیمی  احداث شده است که قابل استفاده می‌باشد.

دیواره‌ها و دستک‌ها :

برای نگهداری سطح آب تا اندازه ای که آب به راحتی به کانال های اطراف مسلط شود و جهت جلوگیری از رانش آب و خاک به سمت ساختمان های دهکده .برای بالاتر بردن سطح آب تا حدی که بتوان آن را به کانال‌های اطراف هدایت نمود و جهت جلوگیری از رانش خاک‌های کنار رودخانه دیوارهای حائلی در فراز و پایین بند احداث گردیده است. مصالح به کار رفته در ساخت این مجموعه دیوارها با سنگ های منظم ریشه دار و ملات ساروج می باشد. در مرکز دیواره‌ها از ملات ماسه و آهک نیز استفاده شده است.

آسیاب های آبی :

 می‌دانیم که در گذشته از نیروهای طبیعی همچون باد و آب جهت امور مختلفی بهره می‌گرفته‌اند یکی از بهره‌گیری‌های جالب توجه‌ای که در این مجموعه مشاهده می‌شود بهره‌گیری از نیروی آب جهت چرخانیدت چرخ آسیابها بوده است .

عناصر اصلی تشکیل دهنده آسیاب های آبی را می‌توان به صورت زیر بیان نمود:

1 - تنوره   2 – سنگ زیرین     3 – سنگ آسیاب یاسنگ گردان   4 – چرخ سنگ آسیاب    5 – محل نگهداری گندم قبل از آسیاب     6 - محل ریختن آرد(کته)

1 – تنوره :مسیری را که آب از آن بر روی پرره های چرخ آسیاب ریخته میشد را تنوره آسیاب مینامند این مسیر در آسیابهای مجموعه تاریخی بندامیر به صورت دایره ای به قطر متوسط 1 متر با سنگ و ساروج طوری طراحی گردیده است که پس از بهره گیری از نیروی آب جهت چرخانیدن سنگ آسیاب آب را به مسیر خل آب هدایت مینماید . (خل آب مسیری بود که پس آب آسیاب را به رودخانه هدایت میکند.) در بعضی از محل‌ها که ارتفاع تنوره بیشر بود دو یا سه چرخ آسیاب در آن تعبیه می‌کردند که آسیاب های سه سنگی مشهور بودند.

2 – سنگ  زیرین :مقاوم‌ترین عنصر آسباب است که دارای سطحی زبر بوده است و اندازه آن نسبت به میزان دبی آب ورودی به تنوره آسیاب متغیر بوده است .

3-سنگ آسیاب یا سنگ گردان : سنگی که به محور چرخ آسیاب متصل بوده و بر روی سنگ زیرین آسیاب که سنگی ثابت بوده است می‌چرخیده است . سنگ فوق از سختی و زبری خاصی برخوردار بوده است .

4-چرخ آسیاب : عنصری است که نیروی آب را با برخورد به پرره های خود به سنگ گردان آسیاب وارد می‌کرده .   

گسترش و افزایش سفره‌های آب زیر زمینی :

 همانطور که مستحضرید در راستای بهره برداری از منبع آب زیر زمینی در گذشته از روش های متنوعی استفاده می‌شده. در طراحی این مجموعه می‌توان این نکته را نیز اعلام نمود که بند به عنوان یک عنصر تقویت کننده سطح آب در سفره های زیر زمینی جهت بالا بردن سطح آب چاه های منطقه نیز متأثر بوده است .

 بازارچه‌های محلی و ایجاد قطب اقتصادی :

  برخی از کارها در گذشته نیاز به مکان خاصی داشته است تا بتوان آن کار و حرفه را راه اندازی نمود. یکی از این کارها که مستلزم داشتن مکان با ویژگی خاص بوده آسیاب‌ها هستند . که با توجه به طراحی صورت گرفته در مجموعه تاریخی بند امیر این مکان یکی از بزرگترین مجموعه‌های دارای آسیاب آبی منطقه بوده است. و لذا با توجه به نیاز مبرم تمامی مردم به آرد، این مجموعه علاوه بر اینکه میزبان عده زیادی از عشایر و کاروان‌ها که از این پل عبور می‌کردند بوده عده زیادی از مردم منطقه که جهت آسیاب کردن گندم‌های خود به اینجا می‌آمدند را نیز میزبان بوده است. و با توجه به کمبود امکانات در گذشته این مجموعه به عنوان قطب اقتصادی جهت تأمین مایحتاج زندگی مردم منطقه عمل می‌کرده . وجود حرفه‌هایی مختلف در این جا محرض می باشد، ولی بقایای بنا و آثاری از وجود بازار یا بازارچه با معماری خاص وجود ندارد. لیکن بنا به تحقیقات صورت گرفت و مصاحبه با ریش‌سفیدان محل و بررسی های انجام شده در کتب مختلف متوجه می‌شویم که ، بازارچه های بند امیر به صورت دکه‌هایی ساخته شده از تنه درختان ، نی و حصیر در نزدیکی رودخانه و یا مغازه‌هایی در جوار منزل صاحب برخی حرفه‌ها بوده است . همان‌طور که هنوز هم در برخی از منازل باقی مانده از گذشته که با الگوهای کهن معماری منطقه ساخته شده‌اند مشاهده می‌گردد . اگر شخصی به شغل نمد مالی مشغول بود مغازه ای در جوار منزلش داشت که با توجه به تعامل اجتماعی قوی آن زمان مشتریان منطقه با کاسبان رابطه‌ای گرماگرم داشته‌اند به نحوی که این رابطه در حد خانوادگی با هم گره می‌خورد . علاوه براین معاملات پایاپای بومیان محل با یکدیگر در این منطقه مرسوم بوده است و این نیز وجود بازار و یا بازارچه را در اینچنین منطقه‌ای که تعامل اجتماعی و اقتصادی به این تنگاتنگی بوده است را تاحدودی منتفی می‌نماید و در کل مغازه‌ها به صورت مکان‌هایی برای افراد غیر بومی منطقه و یا مشتریان غیر دائمی عمل می‌‌کردند.

مرمت‌ها :  آسیب‌های وارده وگذر زمان در فرسایش مجموعه نقش مستقیمی دارد و مرمت و تثبیت بخش‌های مختلف این مجموعه بسیار مهم و دارای فوریت است تا بتوان از اضمحلال و فروپاشی آن جلوگیری نمود . در راستای مرمت ، حفاظت و احیاء این بنای ارزشمند تاریخی، فرهنگی اقداماتی صورت گرفته است که با آن اشاراتی می‌گردد .

1 ) مرمت و بازسازی بخشهایی از دهانه‌های پل با سنگ و ملات ماسه و سیمان در سال 1354

2 )مرمت و بازسازی دهانه چهارم شرقی پل در سال 1367ه.ش

3 ) مرمت و باز سازی دهانه پل روی کانال گاوشیر در سال 1376ه.ش

مشروح گزارش عملکرد این عملیات در آرشیو بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد موجود است.علاوه براین می‌توان به تعمیرات غیر همگن و غیر کارشناسانه سازمان آب که به صورت پلاستر و قالب‌گیری بتونی در بعضی دهانه‌های پل نمایان است نیز اشاره نمود.

دفتر فنی تخت جمشید از سال 1365 با ایجاد موانع فلزی از تردد ماشین آلات سنگین بر روی پل جلوگیری به عمل آورد که پس از مکاتبات و هماهنگی لازم با مراجع زیصلاح با ساخته شدن پل جدید خارج از حریم درجه یک مجموعه خوشبختانه تردد خودروها از سال 1380 از روی پل جدید صورت می‌گیرد .

بند فیض آباد ـ «این بند در امتداد رودخانه کر ساخته شده و طول آن در حدود 222متر است و عرض آن در قسمت بالا بین 5 تا 12 متر می باشد . ارتفاع بند حدود 3 تا 4 متر است . بند از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. تعداد آسیاب‌های اطراف بند 22 عدد بوده که امروزه بقایای از دو عدد از آنها نمایان است.»3  این بند در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و متأسفانه در سال 1379 ه.ش سازمان آب منطه‌ای استان فارس بدون رعایت قوانین و مقررات و کنوانسیون‌های مرمتی دخل تصرف‌هایی در مجموعه بند فیض آباد انجام داد و ارتفاع بند را 80/1 متر از بند قدیمی بالاتر آورد و باعث از بین بردن سیمای تاریخی مجموعه گردید .

بند و پل تیلکان ـ «طول بند در حدود 162 متر و عرض آن در سمت تاج حدود 5/7 متر و عرض بند در قسمت پی حدود 16 متر و ارتفاع بند در حدود 6 متر می‌باشد . ساختمان بند از سنگ و ملات ساروج و در بعضی قسمتها با آجر و ملات آهکی می‌باشد ، اطراف بند تعدادی آسیاب بوده که  بقایای 8 عدد از آنها دیده می‌شود.»3 لازم به ذکر است سازمان آب منطقه ای فارس در این مجموعه تاریخی نیز دخل تصرفاتی انجام داده است که در تصویر زیر مشخص می‌باشد .

بند موان ـ «طول بند حدود 66 متر و عرض آن حدود 8متر ، ارتفاع بند حدود 6 متر و ساختمات بند از سنگ و آجر و ملات ساروج است ، بند اولیه خراب شده و روی ریشه اصلی تعمیرات بعدی انجام یافته است.»3 متأسفانه سازمان آب منطقه ای فارس با احداث بند جدیدی با بتون در مقابل این اثر آن را در پشت بند جدید در آب مدفون کرده است .

بند حسن آباد ـ«بند اصلی به کلی خراب شده است و بند جدیدی بجای آن ساخته اند.»3

بند جهان آباد ـ«طول بند در در حدود50 متر و عرض آن در حدود 12 متر و ارتفاع آن 4 تا 6 متر است ، ساختمان بند از قلوه سنگ و ملات ساروج می‌‌باشد.»3

دخل تصرف‌ها

مطابق با مواد 558 لغایت 569 از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی "تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده " هرگونه دخل تصرف و تغییر یا خرابی آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی جرم محسوب و مرتکب مشمول مجازات های قانونی خواهد بود.

منابع

1 )کتاب درسی جغرافیای استان فارس مقطع اول دبیرستان ـ انتشارات سازمان آموزش و پرورش ـ 1381

2 )مخاصی محمدعلی ـ پل‌های قدیمی ایران ـ انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور ـ 1379.

3 )عنایت الله رضا ، غلامرضا کوروس ، محمدعلی امام شوشتری ، علی اکبر انتظامی ـ آب و فن آبیاری در ایران باستان ـ انتشارات شرکت سهامی ایران چاپ .

4) رستگارفسائی منصور ـ  فارسنامه ابن بلخی ـ انتشارات بنیاد فارس شناسی ـ 1374

5 ) اریک ف . اشمیت ـ برگردان :آرمان شیشه گر ـ  پرواز برفراز شهرهای باستانی ایران ـ انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) 1376

6) سازمان آب منطقه ای فارس ، مهندسین مشاور عمران زمین و توسعه منابع آب

7) اشمیت، کتاب مصور پرواز بر فراز ایران