عملیات آسیب شناسی ُپاره یابی و مستند نگاری مجسمه شاپو ر ساسانی

بنام خدا

در پی انتشار خبر شروع عملیات حفاظتی ، آسیب شناسی ، پاره یابی و مستند نگاری مجسمه شاپور ساسانی در شهرستان کازرون ، استان فارس از سوی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس بر آن شدم تا با توضیحات مختصری راجع به موضوع عملیات مذکور اذعان مردم شریف و گرامی ایران اسلامی را در این مورد روشنتر نمایم . اینجانب جزء تیم عملیات مذکور می باشم و انشااله تا پایان کار با کارشناسان دیگر خواهم بود . در بازدیدی که در مورخ 24/9/1388 با چند کارشناس دیگر از سازمان متبوع از اثر تاریخی مجسمه شاپور ساسانی که اثری است منحصر به فرد داشتیم ، صحبت ها وبحث های کارشناسی و تخصصی اولیه در باره آن اثر انجام گردید و قرار بر این شد که عملیات آسیب شناسی و پاره یابی و مستند نگاری فتوگرامتری در اولین مرحله شروع شود تا انشااله برنامه کامل مرمت و نجات بخشی را تدوین کنیم و به اطلاع عموم مردم رسانده و بعد از تایید دفتر فنی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فارس با تعیین اعتبار لازم اجرایی گردد .

شهرستان کازرون یکی از شهرستانهای استان فارس است که در جنوب ایران قرار دارد. در فاصله 25 کیلومتری غرب کازرون ،در حاشیه رودخانه شاپور ،در کنار جاده شاهی که در زمان هخامنشیان ، تحت جمشید رابه شوش و در روزگار ساسانی به تیسفون متصل      می کرد و در میان حلقه ای از درختان لیمو و پرتقال و خرما ، شهری باستانی ، بنام بیشاپور از دل خاک سر بر آورده که حکایت گر عظمت و آبادانی و شکوه گذشته ایران است .

  تنک چوگان ، در کنار ویرانه های شهر باستانی بیشابور و بین دو رشته کوه سر بر فلک کشیده قراردارد . در دل تنگ چوگان ،که عرض آن میان چند صد متر تا کمی بیش از یکهزار متر نیست ، علاوه برمجسمه عظیم شاپور اول ، گنجینه ای از نقوش برجسته و حجاری شده ، برسینه کوه قرار دارد که یادگار ستیزها و پیروزی های پادشاهان ساسانی است و هرکدام از این نقش برجسته ها نیازمند مرمت حفاظتی و اصولی است .

در تنگ چوگان ،در چهار کیلومتری شهر بیشاپور به طرف شمال ، دست چپ ،در 800 متری ، برسینه کوه شمالی تنگ ، آن سوی رودخانه ،غار نسبتا بزرگی است که به مناسبت وجود مجسمه شاپور به نام غار شاپور نامیده شده است .این غار در دو سوم ارتفاع کوه قرار گرفته ، مجسمه شاپور، که به وسیله عوامل مختلف تخریبی ویران شده و بر زمین افتاده بوده است ، در سال 1336خورشیدی به همت سپاه پنجم ارتش فارس برپا می گردد. مهمترین عوامل تخریب این پیکره زلزله و دخالت آدمی می باشد.در سال 1336 برپایی این اثر تاریخی به صورت مرمتی شتاب زده انجام شده و هیچ‌گونه عملیات حفاظت، استحکام بخشی و مرمت اصولی بر روی این پیکره انجام نشده است. در همان سال دور پیکره را محصور و زنجیر کشیده بودند .و اما سنگ نیز مانند هر ماده دیگری در این جهان ناپایدار دستخوش فرسایش و دگرگونی است. فرآیندهای فرسایشی در یک تقسیم بندی کلی، تحت عنوان عوامل درونی و بیرونی نام‌گذاری شده‌اند که عوامل درونی مربوط به شرایط تشکیل سنگ ها، نوع، جنس سنگ و فعالیت های تکوینی زمین می‌باشند. عوامل بیرونی به پارامترهای اقلیمی مانند تغییرات درجه حررات، بارش، جهت وزش باد، تبخیر، آلودگی‌های هوا و تخریب‌های انسانی مربوط می‌شوند که در اصطلاح به آن هوازدگی می‌گویند ، با توجه به واکنش سنگ در برابر پارامترهای فوق الذکر تعریف خاص خود را دارا می‌باشند مثل هوازدگی شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و در برخی موارد آسیب‌های انسانی را نیز  هوازدگی انسانی نام‌گذاری کرده‌اند.

عملیات اجرایی ،  نجات بخشی و مرمت مجسمه سنگی شاپور واقع در غار شاپور شهرستان کازرون منوط به اجرای عملیات پاره یابی ، آسیب شناسی و مستند نگاری دقیق و تخصصی  این اثر با ارزش و بی همتای تاریخی است که می بایست فقط توسط کارشناسان مرمت سنگ صورت پذیرد . بنابر این جهت روشن تر شدن این قضیه توضیحات مختصر چندی بیان می نمایم تا اذعان عموم مردم عزیز ایران اسلامی جهت شروع این عملیات آماده گردد

در راستای مطالعه و بررسی یک اثر ، ابتدائی‌ترین اقدامی که انجام می‌شود کارشناسی وضعیت موجود است. در این مرحله موارد و نکاتی مورد توجه قرار می‌گیرد که بر اساس آن طرح حفاظتی و مرمتی تدوین می‌گردد. این اقدام توسط متخصصین مرمت و حفاظت از آثار و ابنیه تاریخی و فرهنگی انجام می‌گیرد و نیازهای پیش بینی شده طرح حفاظت، مرمت و نجات‌بخشی در این مرحله اعلام می‌گردد. که با توجه به نوع فرسایش و وضعیت موجود اثر طرح حفاظت و مرمت تدوین می‌گردد . آثار سنگی در معرض خطر و اضمحلال که دارای قیدهای اضطرار هستند در این قالب مورد کارشناسی و تدوین طرح حفاظتی ، مرمتی و نجات‌بخشی قرار می‌گیرند.

آثار تاریخی در هر جا و مکان که قرار داشته باشند و مربوط به هر دوره‌ای از تاریخ که باشند نیازمند توجه و نگهداری دقیق هستند تا بتوانند همچنان که تا کنون استوارانه نمود خود را بیان نموده‌اند شکوهمندانه حفظ و معرفی گردند. 

در راستای بیان موضوعات تخصصی تصاویر ، نقشه‌ها و اسلایدهائی با ویژگی و حساسیت خاص خود تهیه می‌شود که به عنوان مستندات طرح حفاظتی و مرمتی از آنها بهره‌گیری می‌شود. جهت تکمیل ساختار یک اثر تاریخی و  مادامی که استوار ساختن بنایی یا بخشی از یک اثر به علت ازبین رفتن و یا مفقود شدن ایجاب کند، سنگهای جدید را جایگزین سنگهای مفقود و یا عوامل معماری دیگر می‌کنند و یا قسمتهای شکسته به اتصال سنگهای جدید مرمت می‌شود و این کار وقتی صورت می‌گیرد که مطالعات آناستولوزی و پاره‌یابی اتمام یافته باشد و مطالعات ایستایی نیاز به کاربری سنگ جدید را اعلام نماید وبا توجه به مطالعات ساختاری سنگ مورد نیاز جهت امور بازسازی را انتخاب و مراحل ساخت قطعه مطابق الگو انجام می‌پذیرد وپس از به دست آوردن قطعه مورد نظر مطابق الگو عملیات بازسازی, مرمت و استحکام بخشی انجام می‌پذیرد. جهت تکمیل عملیات مستند نگاری یک طرح مرمتی عملیات  رلوه وضعیت موجود اثر به وسیله نقشه فتوگرامتری دستی را با جزئیات مشخص می کنیم و آسیب ها و فرسایش های موجود را در آن اثر مشخص و معرفی می‌نمائیم. این اقدام به صورت برداشت دستی با استفاده از روش مختصاتی و مثلثاتی انجام می‌گیرد و مستلزم دقت در حد میلیمتر است. با توجه به استفاده از علوم ژئوماتیک در راستای امور مستندنگاری وضعیت موجود می توان در پاره ای از موارد نیز از نقشه‌های فتوگرامتری کامپیوتری استفاده نمود لیکن باتوجه به میزان دقت و نوع ترسیم مورد نیاز در پاره‌ای از موارد این روش به خوبی جوابگوی نیاز مرمتکاران نیست.

پس از کارشناسی وضعیت موجود در صورت بحرانی بودن وضعیت ایستائی و بقاء اثر راهکارهای موقت و معتبری در قالب طرح حفاظت اضطرای پس از تبادل و بررسی روش های ممکن بین متخصصین و نتیجه‌گیری مثبت در اولویت اجرا قرار می‌گیرد.

در عصر تکنولوژی و پیشرفته امروزی علوم مختلف را میتوان در راستای مرمت و احیاءآثار و ابنیه تاریخی به کار گرفت. محاسبه میزان مقاومت‌ استایکی و ایستائی آثار و ابنیه تاریخی از نرم افزارهای مختلفی استفاده می‌شود و این امر درصد خطا و اشتباه را در امر مرمت بسیار کم می‌کند. در راستای تهیه و تدوین طرح  مرمتی و حفاظتی نتیجه مطالعات و بررسی‌های استاتیکی و آسیب ‌شناسی تخصصی به همراه مستندنگاری‌های انجام شده طبقه بندی می‌گردد و در قالب طرح و برنامه عملیات نجات بخشی و مرمتی  به مراجع ذیصلاح ارسال می‌گردد. 

             ناظم زارع - کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی