آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی شهرستان داراب

اجرای فاز اول عملیات مرمت و نجات بخشی بنای تاریخی آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی شهرستان داراب با موفیت کامل به اتمام رسید 

شهرستان داراب

آتشکده آذرخش یکی از آثار منحصر به فرد تاریخی است که در دامنه شرقی کوه پهنا واقع گردیده است . این بنای شگفت انگیز در دل کوه پهنا حجاری شده و شکل آن بصورت صلیب می باشد. مساحت آن در حدود چهارصد و بیست متر مربع که تمام دیوارها و محوطه جزرهای آن از کوه تراشیده شده و یکپارچه است . اطراف آن راهروهائی است که به یکدیگر متصل می باشد . به اعتقاد برخی از محققین این آتشکده یکی از معابد مهم ایرانیان قدیم بوده که البته از آن بعنوان قصر دختر و کارونسرا نیز نام برده شده است.

بنای این اثر باستانی را به پوراندخت دختر داراب کیانی نسبت می دهند و ساخت آنرا حدود سده سوم قبل از میلاد عنوان کرده اند . علاوه بر جزرهای متعدد  و راهروهای پیچ در پیچ در وسط آتشکده حوضی قرار دارد که اندازه آن با روشنائی در سقف یکسان است . این بنا در مورخ 15/9/1314 با شماره 229 جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و پس از سال ها و قرن ها مقارن با سلطنت هلاکوخان  به سال 652 ه – ق به دستور ابوبکر بن سعد ابن زنگی که در فارس حکومت داشته در قسمت سمت چپ ساختمان محرابی رو به قبله ساخته شده که بعد از ساخت محراب آن را مسجد نامیدند . در بالای محراب به خط ثلث نوشته شده : "به فرمان پادشاه زمان اتابک ابوالمظفر ابوبکر اتابک در ماه رمضان سال 652 ه – ق این محراب ساخته شده است. "

در بیرون ساختمان اطاق کوچکی در دل کوه ساخته اند که احتمالاً محل اقامت نگهبان بوده باشد . در ساختمان مسجد دو کتیبه وجود دارد که یکی بعد از ورود به مسجد بر بالای مدخل ورودی و دیگری اطراف محراب که حاوی مطالب و آیات قرآنی است ، این سنگ نوشته ها به زبان کوفی و مربوط به دوره اتابکان همزمان با ساخت محراب می باشد. این بنا که هم اکنون به مسجد سنگی مشهور است در ابتدا معبد مهر پرستان آریایی بوده و سپس در عصر ساسانی تبدیل به آتشکده شده و آذرخش نامیده اند  و دوره اتابکان نیز به مسجد تبدیل گردیده است. مسجد سنگی (صخره ای) داراب یک نمونه منحصر به فرد در ایران است . طولانی ترین قسمت آن ، طول شرقی غربی آن است که از در ورودی شروع می شود. ورودی های آن در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی  ، تقریباً 20 متر است . طول دو سوی دیگر مسجد که یکی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی است. 7/18 متر است. عرض چهار سوی آن به طور متوسط و با احتساب عرض راهروها و جزرهای گردنده دور تا دور مسجد 60/7 متر است. این مسجد در مرکز دارای حوض سنگی به عرض 10/3 متر با پلان مربعی دارد  که به موازات نور گیر سقف در صخره نقرگردیده است. اضلاع نورگیر با طول و عرض حوض یکسان است و نور بنا را تأمین می کند . در قسمت ورودی یک هشتی به ابعاد 78/2 و 6/9 متر وجود دارد ، که البته ابعاد آن اندکی متغیر است . دور تا دور مسجد را رواقی به عرض 1 تا 10/1 متر همراه با جزرهایی به طور متوسط به قطر 85 سانتیمتر احاطه کرده است . که در سمت راست محراب مسدود می شوند. سقف ها و جزرها ، به جز در راهروهای گردشی اطراف ، همگی بیضی شکل نزدیک به جناقی دارند و همانند طاق آهنگ می باشند. پوشش طاق آهنگ از قدیمی ترین انواع پوشش منحنی در ایران است . در هفت تپه کوره ای موجود است با طاق آهنگ در حدود دو هزار سال قبل از میلاد اجرا شده است و همچنین سردابه ای در چغازنبیل  مربوط به 1250 قبل از میلاد با طاق آهنگ اجرا شده است . البته طاق آهنگ جهت پوشش دهانه هایی که عرض طولانی دارند استفاده می گردد. اغلب منابع و متون ایرانی مسجد سنگی را یک بنای  می دانند و به نظر می رسد که محراب در دوران اسلام در این محل حجاری و نقر گردیده است.این مسجد در دو محل کتیبه دارد ، یکی کتیبه ای که در محل محراب نقر شده و دیگری کتیبه ای است که در قسمت بالای ورودی اول داخلی(جلوخان) و ابتدای  ایوان شرقی در بالای درگاه و جزرهای طرفین ان قرار دارند. متن یکی از این کتیبه ها همانطور که ذکر نمودیم می باشد و یکی دیگر نیز دچار فساد تدریجی و فرسوده شده و به مرور زمان دچار صدمه زیادی شده است.

کتیبه بالا ناخواناست و کتیبه پائین تاریخ 652 را نشان می دهد . فرصت الدوله شیرازی نیز بخشی از مسجد را ترسیم کرده است که شامل بخش درونی مسجد سنگی می باشد. کتیبه اطراف محراب به خط کوفی نقر شده و در معرض فرسایش جبران ناپذیری می باشد. این بنای تاریخی دارای نمایی کاملاً اسلامی است هر چند که قدمت آن به دوران ساسانی می رسد . پلان این بنا همانند چهار طاقی ها یا به پیروی از طرح آنها در دل صخره نقر گردیده است و شباهت  زیادی به چهار طاقی ایزدخواست دارد. که در دوران اسلامی با مسدود کردن بعضی قسمت های آن به مسجد تبدیل گردیده است و این امر ما را بر آن می دارد که مسجد سنگی را یک بنای اسلامی ساسانی بدانیم. تغییرات و گسترش آن از جمله راهروها و طرفین و احاقاتن بعدی امروزه کاملاً مشهود است. مسجد سنگی، تزئیناتی غیر از طاقچه های باز ندارد . تنها عنصر تزئینی که به صورت مهر هایی روی هم قرار گرفته به نظر می رسد و در یکی از خاستگاه ها گوشواره دیده می شود. مسجد دارای قوس جناغی اسلامی است ، حال آنکه مسجد سنگی با قوس هایی متداول دوره ساسانی و طاق های آهنگ داخل مسجد سنگی تفاوت فراوانی دارد . داشتن محراب مقرنس کاری با خطوط کوفی، بویژه قطع شدن راهروها در دو طرف محراب و قرار گرفتن آن درست قبله و کتیبه های کوفی دلایل اسلامی بودن بنای مسجد سنگی است . بنای تاریخی و بی نظیر و شگفت انگیز مسجد سنگی با طرح چلیپا(صلیبی) بنا به اعتقاد مورخان ابتدا یکی از معابد مهم مهر پرستان آریایی بوده که در دوران ساسانی تبدیل به آتشکده (آذرخش) گردیده است. در دوران محمد حسن مبارز به سال 652 ه – ق محرابی به این آتشکده اضافه شده و از آن پس این بنا به مسجد تبدیل گردید. در بیرون بنا اتاقکی در دل صخره نقر گردیده است که احتمالاً محل اقامت نگهبانان آتشکده بوده است.

برنامه های زیر به ترتیب در بنای مسجد سنگی داراب توسط تیم مرمتی با سرپرستی آقای ناظم زارع کارشناس مرمت آثار هنری و سنگی انجام گرفته است:

-            اجرای طرح موقت حفاظتی در قسمت هایی که احتمال ریزش بنا وجود داشته بوسیله داربست فلزی باربر و حفاظتی

-       مستند نگاری دقیق دستی و عکس برداری و اسلاید از قسمت های بیشتر آسیب دیده جهت شروع عملیات نجات بخشی و استحکام بخشی قسمت هایی از بنا که در اولویت قرار دارند .

-            آسیب شناسی تخصصی قسمت های مختلف بنا

-      تمیز کردن ، شستشو و زدودن لکه های سیاه که در سقف بنا بر اثر تاثیرات عوامل جوی چون باران و ...  و اسید هایی که در این عوامل وجود دارند و از بالا در سقف بنا نفوذ کرده و با فعل و انفعالاتی در سنگ ها و ریشه گیاهان پس مانده ای سیاه رنگ را روی سطح سقف بوجود می آورند ، با ابزار و مواد مورد نیاز

-            تمیز کردن و شستشوی رگه ها ، ترک ها و شکاف های ایجاد شده

-            پر کردن رگه ها، ترک ها و شکاف های تمیز شده بوسیله ملات مناسب

-      استحکام بخشی ترک های عمیق و شکستگی های ایجاد شده در قسمت های مختلف بنا بوسیله روش سنتی میله گذاری با میلگرد از جنس استیل نگیر در اندازه های مختلف

-            جایگزین کردن سنگ جدیدبجای قسمت هایی از بنا که توسط خرابکارن نابود و یا مفقود گردیده اند.

توضیحات آقای ناظم زارع در مورد این عملیات

این عملیات که برای اولین بار در ایران توسط کارشناس مرمت آثار هنری آقای ناظم زارع از مرمتکاران برجسته آثار صخره ای سنگی مستقر درتخت جمشید با همکاری مهندس اشکان مختاری استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت و گروهی از استاد کاران مرمت انجام گرفته است ، یکی از بی نظیرترین عملیات های مرمتی این دهه می باشد که برای اولین بار ، ستونی سنگی با سه بلوک سنگ به وزن تقریبی 4000 کیلو گرم وارتفاعی بالغ بر سه متر بوسیله ابزار دستی با کمترین امکانات کارگاهی و مدتی کوتاه در زیر بدنه صخره ای بنای مسجد سنگی که توسط نابود گران آثارتاریخی ویران و مفقود گشته بود کار گذاشته شد، غیر از این ستون 30 سی  بلوک سنگ دیگر به وزن تقریبی 10000کیلو گرم در جرزهای دو طرف درب ورودی، اطراف نورگیر و قسمت های مختلف دیگر که سنگ هایشان مفقود گشته بود با شرایط کارگاهی مشابه و با الگوبرداری از بدنه بنا و تراش دستی بلوک سنگها مطابق الگو در محل های مذکور کار گذاشته شد. لازم به ذکر است سنگ های کارگذاشته شده در اطراف نورگیر با وزن تقریبی 5000 کیلو گرم که در ارتفاع حدود 30 متری  از سطح زمین قرار دارد توسط ابزاراولیه دستی و مشکلات طاقت فرسایی به بالای تپه سنگی این بنا انتقال یافته است. این عملیات مرمت و نجات بخشی در مدت 45روز انجام گردیده است ، لذا با توجه به مسائل و شرایط مذکور اتمام فاز اول این عملیات بزرگترین موفقیت کاری برای من و همکارانم در این پروژه بی نظیر میباشد 0البته این موفقیت را مدیون همکاری افرادی هستیم که از ابتدا ما را در این کار یاری نموده اند. پس امیدوارم در آینده ای نزدیک شاهد پایان کامل عملیات مرمت  و نجات بخشی بنای مسجد سنگی شهرستان داراب باشیم .